1796-йисуз лезгийрин тIвар-ван авай шаир Кьуьчхуьр Саидан «ЦIийи варз» шиир лезги чIалай урус чIалаз элкъуьрнай. Шиир элкъуьрайди вуж кас ятIа икьван гагьди винел акъудиз хьанвач. И шиирда шаирди экуь дуьньядихъ вичин вил галайди эсер ийидай гафаралди лагьанва. 
Къафкъаздин этнография. ЧIал.» кIватIалдин малуматдай. 
VI ж. Тифлис, 1896-й.

   1846-йисуз акъатай «Кавказ» журналди (N24) лезгийри Надир шагьдин чапхунчивилерикай туькIуьрнавай эсерар чапнава. Гьа журналдин 44-нумрадиз Зиссермана ва Арнольда кхьин хъувур «Буба» тIвар ганвай  хкетни акъуднава.
1861-йисуз Кьиблепатан Дагъустанда хьайи машгьур гуржи алим, тарихчи ва археолог П.Иосселианиди лезгийрин кьуьлериз, манийриз ва поэзиядиз лайихлу къимет ганай. Ада кхьенай: «Ахцегьвияр ашукьрин поэзиядал, чуьнгуьрдал ягъизвай манийрал гзафни-гзаф рикI алай инсанар я. Абурун манийрин авазар везинлу, чIалар гзаф метлеблубур я.
   Ашукьри фад-фад акъажунар тешкилда. И акъажунра иштиракун патал Къубадай, Нухадай, гьатта Елизаветполдай ва Къарабагъдайни ашукьар къведа. Манияр лезги ва азербайжан чIаларалди лугьуда. Гъалибвал къазанмишай ашукьди магълуб хьайидан чуьнгуьр ва пулунин жерима вахчуда. Магълуб хьайиди инай акъатна яргъариз фида. Акъажунри ашукьрин поэзия вилик тухуз куьмекда, чпихъ алакьунар авай цIийи-цIийи къуватар арадиз гъида».
Р. Мегьамедован «Дагъустандикай кьисаяр ва делилар»
(урус чIалалди) ктабдай. 
Магьачкъала, 1969, ч. 174-175

   1913-йисан мартдиз дагъустанви Саид Габиева Петербургда урус чIалал акъудзавай «Заря Дагестана» газетдихъ гилигнаваз ахцегьви Малла Нуриди лезгидалди кхьенвай «Судуяр» шиир авай кьилдин кагъаз (листовка) чап авуна, Дагъустандин ва Къафкъаздин лезгийрал рахкурнай.
«Заря Дагестана» (1913-йисан март) газетдин малуматдай