И йикъара РФ-дин Гьукуматдин Думадин депутат, Россиядин халкьдин артист Николай Бурляева и уьлкведин Силис Тухудай Комитетдивай Михаил Лермонтов 26 йиса аваз Мартыновахъ галаз дуэлда гьикI гьелек хьанатIа авайвал чирун патал алай девирдин технологиядин куьмекдалди силис тухун тIалабнава. Са сятдин вахтунда адахъ яб акалай СК-дин кьил Александр Бастрыкина им марагълу месэла я ва комитет и кардихъ галаз машгъул жеда лагьана гаф ганва.
   Пешекарри лугьузвайвал, а вахтунда и месэладив жавабдарвилелди эгечIнавач ва силис дуьз тухванвач. Шаир яна кьенвай Мартыноваз кьабулнавай серенжем, ганвай жаза гзаф кьезилди хьанва. ЖаллатI килисада тахсир хиве кьун шартIуналди тек пуд вацра кIеледа хвена ахъайнава. Секундантриз жаза ганвач.Ингье а чIаван къанунрив кьадайвал, тахсиркардиз кьиникьин жаза гана кIанзавай. Секундантрин жаза лагьайтIа, къуллугъдайни чиндай агъуз вегьена, мал-девлетдикай магьрумарун тир. Гьахъсузвилер себеб яз 1841-йисан 15-июлдиз Машук дагъдин ценерив гвай чкада кьиле фейи дуэл къедалди сир яз амукьнава. Гьатта Лермонтован мукьвади тир адан секундант Столыпинани (Монгоди) рекьидалди и сир ачухарнавач.
   Дуэлдихъ авсиятда Лермонтован маса секундант корнет Глебова дустагъда авай Мартыноваз кхьенвай чар винел акъатнава. Ада вичин чарче Мартыновавай «пудра гуьлле гуникай са гафни мецел гъимир» лагьана тIалабнава. Дуэлда гьелек хьанвай шаирдин тандиз килигай жерягь Иван Барклай-де-Толлиди къул чIугуна суддив вуганвай документда къалурнавайвал, бедендиз гьахьнавай гуьлле 12 лагьай пакун тIвалин кIаникай фенва. Бедендай экъечIай гуьлледи лагьайтIа, 5 лагьай ва 6 лагьай пакун тIваларин арадай тIвек акъуднава. Им акI лагьай чIал я хьи, гуьлле 45 градусдин пIипI тирвал агъадай виниз фенва. Шаирдиз агъадай виниз гуьлле ганва ва ам са патай муькуь патаз акъатнава.
   Гьеле алатай асирдин 30-йисара Пятигорскда «Лермонтован кIвал» музейдин директор хьайи Степан Короткова шаир дуэлда гьелек хьунин месэладиз цIийикIа килигна кIанзава лагьана месэла къарагъарнай ва Лермонтов валара чуьнуьх хьанвай маса касди гайи гуьлледикай кьенвайди я лагьанай.Ам гьа икI кьенвайди Паустовскиди вичин Лермонтовакай кхьенвай «ВацIар алахьун» повестдани къалурнава. Машгьур эдебиятдин пешекар Юрий Тыняковани и версия тестикьарна кхьенай: «Грибоедов, Пушкин, Лермонтов - абур кьенвач. ГьакI арадай акъуднава».
   Пешекарри лугьузвайвал, душманриз а вахтунда Россияда халкь уяхардай ихьтин зурба акьулдин иесияр хьана кIанзавачир. Никита Михалкова Австриядин архивар тупIалай авуна Грибоедов и уьлкведин шпион тир Россиядин къецепатан крарин министр Карл Несселродеди арадай акъудиз турди субутнай ва авайвал кхьенай. Пушкинни гьадан гъилив арадай акъудна лугьузва.Шаир яна рекьин патал Франциядин виридалайни хъсан лишанчи - 25 йиса авай Дантес Россиядиз гъанай. Пушкин кьейидалай 4 йис алатайла Лермонтов яна кьенай. Гила лугьузвайвал, шаир Пушкиназ гуьлле гайи тапанчидай янва.
   Лермонтов арадай акъудайдалай гуьгъуьниз душманри датIана ам виляй вегьиз алахънай. Гьатта шаир кьейидалай 20 йис алатайла гуя ада кхьенвай «Прощай, немытая Россия» шиирни винел акъуднай. Ингье а шиирдин оригинал санани авач.Къалп шиир туькIуьрайбуруз Лермонтов Россия виляй вегьизвай, ам такIанзавай шаир тир лугьуз кIанзавай. Гила гзаф къалпвилер ашкара хьанва. Лермонтован поэзиядал рикI алай миллионралди инсанри адан кар къарагъарна цIийи кьилелай силис тухун вилив хуьзва. Абур 184 йис алатайдалай кьулухъ асул гьакъикъат винел акъатдайдан чIалахъ я.

ШАИРДИКАЙ МАД СА ГЬАКЪИКЪАТ

   Лермонтов урус халкьдин хьиз, лезгийринни рикI алай шаир я. Къафкъазда хьайи вахтунда ам «гьахъ паталди дяве къанун хьиз кьабулзавай, азадвилиз Аллагьдиз хьиз икрамзавай» лезгийрал гьейран хьанай. Ада лезги чилин къаматар къелемдиз къачуна кхьенай: «Элкъвей пелел ялгъуздиз экъечIнавай, гарарини харари гатана какурнавай тарни, дереда экIя хьанвай уьзуьмлухарни, кьил къачуна физвай жигъирарни, звер алаз катзавай вацIарни…вири, ина вири иер я». Шаирди и иер чилел яшамиш жезвай лезгийрин къилихар, адетар, ацукьун-къарагъун мукьувай чирнай ва чи халкьдикай «Къачагъ Гьажи», «Къанлу», «Измаил бег», «Катайди», «Къакъатун», «Жегьил лезги», «Хенжел», «Хиялар» хьтин тIварар ганвай поэмаярни шиирар кхьенай.
   1837-йисан сентябрдиз КцIара военный доктор подполковник Александр Маршеван кIвале амукьай Лермонтоваз лезги алим Мирзе Али ЦIалагурвидихъ галаз гуьруьшмиш жез кIан хьанай. Математик ва астролог тир Мирзе Алиди чи ХII виш йисарин алим Фазил Фаридан гъетерин таблица гегьеншарнай ва лезги астрологиядин бинедаллаз свастикадалди ирид гъетрен лишанар ганай, гьатта инсанар гьа гъетерин кIаник дидедиз жезвайди къалурнай.
   Сентябрдин цикIиз КцIарани Къубада икьван гагьди тахьай хьтин харар, марфар къвада, селлер жеда лагьана лугьуз генерал Фезеди цIалагурви алим кьуна Къубадиз гъун патал гарнизондин кьил полковник Гимбутан офицеррикай са шумуд кас 50 аскердин кьиле аваз КцIариз ракъурнай. Мирзе Алиди абуруз лагьанай: «Исятда рекьиз экъечIун хаталу я. Къубадиз агакьдалди чун селди тухуда». Атанвайбуру алимдин гафар кваз кьуначир ва рекьиз экъечIнай. Хуьряй акъатна КцIариз агакьиз тIимил амаз къарагъай тIурфандикай кьуд пад мичIи хьайила, аскерри рехъ квадарнай ва абурукай са шумуд кас кьвалалай КцIар вацIуз аватна кьенай. Тарар-валар кIаняй акъудзавай гарун хурукай катна гьиниз фидатIани течиз амай аскерри балкIанрилай эвичIна там галайнихъ фин кьетIнай ва абур 1837-йисан Къубадин гъулгъуладин вахтунда женг чIугур са кIеретIдал дуьшуьш хьанай. Бунтчийри сагъ амай аскерривай яракьарни балкIанар вахчунай ва абур кьве юкъуз есирар хьиз къазмайра хвенай. Ахпа Мирзе Алидин тIалабуналди аскерар ахъайнай. Абурухъ галаз санал алим вични Къубадиз атанай. Гьавиляй генерал Фезе адан чIалахъ хьанай ва цIалагурви кьегьал кIвализ ахъай хъувунай.
   Ихьтин машгьур кас акван паталди Лермонтов вичин дустарни галаз Къубадиз фенай. Дигагьви алим, са шумуд районда райкомдин сад лагьай секретарвиле, 1939-1942-йисара Азербайжандин Верховный Суддин седривиле, гуьгъуьнин йисара Азербайжандин Гьукуматдин Университетдин проректорвиле кIвалахай тарихдин илимрин доктор, профессор Алисултан Къулиева малумат гайивал, Дигагьрин «Дерин кIам» лугьудай чкада чIехи шаир яракьлу лезгийрал дуьшуьш хьанай. Лермонтова Мирзе Алидин тIвар кьур кумазни ам гьуьрметдивди рекье тунай. 
   КIеретIдин чIехиди пагьливандин хьтин акунар авай са жегьил тир. Къубад пелев агакьайла ада гур ванцелди «ваз хъсан рехъ» лагьана Лермонтовав гъил вуганай ва балкIандин кьил ахъайнай. Шаирди са легьзеда вилерикай квахьай лезгидин гуьгъуьна килигна вичин цIийи шиирдин сифте цIар мецел гъанай: «Фимир, жегьил лезги!»
   Мирзе Алиди Лермонтоваз лезгийрикай, чи риваятрикай малуматар ганай. Гьавиляй шаирди кхьей бязи эсерра чал и риваятрикай чIукар дуьшуьш жезва. Адаз азербайжанвийрин «Шагьсенем ва Къариб», «Эсли ва Керем» хьтин дастанарни Мирзе Алидивай ван хьанай.