Ватандин ЧIехи дяведин йисара СССР-дин маса халкьари хьиз, лезгийрини гъалибвилик лайихлу пай кутуна. 1941-йисан 22-июндиз дяве къарагъай цIуд йикъан къене КцIарай, Дагъустандин лезги районрай, Азербайжандин Къуба, Хачмаз, Къебеле, Исмаиллы, Огъуз, Гуьйчай ва маса районрай азербайжанвийрихъ галаз санал агъзурралди лезгияр гуьгьуьллудаказ фронтдиз фена. Санлай къачурла КцIарай 10 агъзурдалай гзаф, Дагъустандин лезги районрай ва Дербентдай цIуд агъзурралди чи ватанэгьлийри фашистрин аксина женг чIугуна. Азербайжандин лезгияр яшамиш жезвай районрай агъзурралди лезгийри дяведа иштиракна.
Дяведин вахтунда КцIар райондин КIуррин хуьряй тир Магьмуд Абилов, Дагъустандай тир Якъуб Къулиев хьтин генералри, полковник Хийирбег Заманова ва масабуру регьбервал гайи дивизияйри фашистар гьикI кукIварнатIа СССР-дин военный тарихда гьатнава. М.Абилован бригадади немсерин 16 лагьай армия дарбадагъ авуна. Тарихда адан тIвар «ЧIехи Германия» тIвар алай танкарин дивизия кукIварай Магьмуд» хьиз гьатнава.
Урусрин маршалри лезги генералрин, гьабурукай яз генерал-майор Якъуб Къулиеван алакьунрикайни къагьриманвилерикай гзаф кхьенай. Мисал яз, маршал Сергей Бирюзова адакай кхьенвай рикIел хкунар ва маса авторрин макъалаяр къалуриз жеда.
Уьлкведин далу пата кIвалахзавай лезги военныйри ва алимрини гъалибвилик чIехи пай кутуна. Месела, абурукай сада – контр-адмирал, техникадин илимрин доктор, академик Генрих Гьасанова цин кIаникай фидай гимияр паталди герек тир лап кIеви металл арадиз гъаначиртIа, уьлкве гзаф кIеве гьатдай. 1942-йисуз адаз СССР-дин Гьукуматдин премия, гуьгъуьнлай Ленинан премия ва Социалист Зегьметдин Игит тIвар ганай. Машгьур математик, академик Александр Александрова лагьанай: «Г.Гьасанован илимдиз гъайи лугьуз тежедай кьван чIехи ва гереклу цIийи ачухунар хьаначиртIа, чи цин сергьятар душмандикай хуьн гзаф четин жедай. Генрих илим вичин гуьгъуьнаваз тухузвай командир я».
Дяведин йисара маса уьлквейрин азадвилин гьерекатрихъ чIехи пай кутур лезгиярни тIимил авач. 1941-1945-йисара фашистри есирда кьур советрин аскеррин арада чи ватанэгьлиярни авай. Ингье гзаф лезгияр концлагеррай катнай ва фашистрин аксина женг чIугвазвай чкадин партизанрин кIеретIрик экечIнай. Абурун арада Италиядин къагьриман хьайи Шагьбуба Межидов, Грецияда женг чIугур, асул Филерин хуьряй тир кцIарви духтур Мидгьед Ширинбегов, Дагъустандин Докъузпара райондин Мискискар хуьруьн эгьли Султан Гуьлагьмедов, Францияда фашистар кукIварай кьурагьви Мегьамед Гьасанбегов, Кьуьчхуьрай тир Султан Гьажиев, Кьурагь райондин Кимихуьряй Жумали Элдаров, мад и райондин Миграгъ хуьряй Берали Рамазанов ва цIудралди маса лезги кьегьалар авай.
Султан Гуьлагьмедова 1943-йисан зулуз Эллададин дагълара туькIуьрай чIехи кIеретIдин командир яз фашистриз вил ахъайдай аман ганачир. Адан кIеретIди Коринто ва Коринф шегьеррин патарив 2 агъзурдалай гзаф фашистар тергнай, са шумуд хуьр душмандикай азад авунай.
Севастополь душмандикай хуьдамаз къагьриманвилер къалурна Яру Гъед ордендиз ва «Игитвиляй» медалдиз лайихлу хьайи М. Гьасанбегов 1942-йисан апрелдиз есирда кьунай. Ам кьудра концлагердай катнай. Эхиримжи гъилера катайла, Франциядин кьибле пата женг чIугвазвай советрин партизанрин сад лагьай полкуник экечIнай. Фашистриз кьегьалвилелди гьад кьур адаз Франциядин «Женгина гьунар къалурунай» орден ва «Франция азад авунай» медаль ганай.
КцIарин райкомдин сад лагьай секретарь яз гуьгьуьллудаказ фронтдиз фейи, Къубадин Дигагь хуьряй тир Гьеким Мирзеханова Франциядин Родез шегьерда фашистриз акси тешкилат туькIуьрна адаз регьбервал ганай. Ада Франциядин партизанрихъ ва генерал Шарль де Голлан кIеретIрихъ галаз алакъа хвенай, советрин 150 офицердизни аскердиз концлагердай катиз куьмек ганай. Гуьгъуьнлай 300 аскердиз катиз куьмек гудайла фашистрихъ галаз ягъунра къагьриманвилелди гьелек хьанай. Адакай «Гьуманите» газетди са шумудра макъалаяр чапнай.
Ватандин ЧIехи дяведин йисара къецепатан уьлквейра фашистрин аксина женг чIугур лезгийрикай ихьтин делилар гзаф ава. И темадикай хъсандиз фагьум-фикир авун, чи кьегьал ватанэгьлийрикай абур эбеди яз рикIера амукьдай эсерар, ктабар кхьин чи буржи я.
