ГьикI ятIани эхиримжи йисара бязи гьукуматри кьадардиз тIимил халкьарихъ авсиятда къарарар кьабулнава. Идалди абуру кьадардиз тIимил халкь низ лугьуз жеда суалдизни жаваб ганва. Мисал яз Россиядин Госдумади 1999-йисан 5-мартдиз кьабулай «Россиядин Федерациядин кьадардиз тIимил тир чкадин халкьарин ихтиярар хуьнин гьакъиндай» къарардиз фикир гун. А къарарда къалурнавайвал, кьадардиз тIимил тир чкадин халкьарик чпин бубайрин чилерал яшамиш жезвай,чпин адетдин яшайишдин къайдаяр, майишатдихъни сенятрихъ галаз машгъулвилер хвенвай, кьадар 50 агъзурдалай тIимил тир халкьар акатзава.
И къарардив кьадайвал, агьалийрин составдин надирвал асасдиз къачуна Дагъустандиз вичин кьадардиз тIимил халкьар тайинардай ихтиярар ганай. Са йис алатайла, 2000-йисан 18-октябрдиз Дагъустандин гьукуматди «Дагъустан Республикадин кьадардиз тIимил чкадин халкьарин гьакъиндай» къарар кьабулнай. Ингье а къарарда Дагъустандин кьадардиз тIимил халкьар дуьздаказ тайинарнавачир. Кьадардиз тIимил халкьар хьиз анжах агъулрин, татрин, цIахуррин ва рутулрин статус дуьздаказ тайинарнавай. РФ-дин къарар асасдиз къачуртIа, Дагъустандин мад 17 халкь кьадардиз тIимилбурун сиягьдик акатна кIанзавай: анди, арчи, ахвах, багулал, годоберин, гунзиб, дидой(цез), къайтагъ, тиндал, чамалал, кубачи ва мсб. Гьакъикъатда Дагъустанда 21 халкь кьадардиз тIимилбур я.
Гьа инал лугьун хьи, РФ-дин къарарди ихьтин халкьар хуьдай мумкинвал гузва. А халкьарин чIалар, меденият, адетар хуьн паталди гьукуматдин бюджетдай миллион манатралди пулар ахъайзава. Гьайиф хьи, Дагъустанди ихьтин мумкинвилерикай герек тирвал менфят къачузвач. ИкI тирди делилрини субутзава. 1938-йисуз Дагъустанда чпин кьадар 4,1 агъзур тир ботлихар гила михьиз юхдиз акъатнава. Гьа йисан делилралди республикада 17,2 агъзур къайтагъар яшамиш жезвай. Гила абурукай виш касни амач. 1938-йисуз тиндалар 5,8 агъзур тир, гила гьисабиз жедай 50 касни авач. Санлай 11 халкь лап мукьвара юхдиз акъатдайвал я. И кардин вилик пад кьуна кIанзава.
ЧIалан алимри эхиримжи йисара миноритар чIаларихъ авсиятда фад-фад месэлаяр къарагъарзава. «Миноритар» кьадардиз тIимил халкьар лагьай чIал я. Ихьтин халкьарин чIаларикай З.Габуниади, Р.Гусман Тирододи, М. Краусса, В.Бигуаади ва маса алимри тухванвай ахтармишунар марагълубур я. Абуру лугьузвайвал, глобалвилихъ ялуни дуьньядин гзаф чIалар арадай акъудда. Ихьтин гьалар этнос терг хьунин, гужуналди ва я тIебии ассимиляция кьиле финин, халкь маса уьлкведиз куьчарунин нетижада арадал къведа.
Машгьур алим М.Краусса лугьузвайвал, чпин кьадар 100 агъзурдалай тIимил тир халкьари хайи чIалар генани фад квадарда. Адан фикирдалди, ХХI виш йисарин эхирдалди дуьньядин 6 агъзур чIаларикай 3 агъзур чIал квахьда. Гуьгъуьнлай къвезмай виш йисара инсаният саламатдиз амукьайтIа, чIаларин 90% юхдиз акъатда. Амай чIалар гужлуз трансформация жеда. М.Крауссан са фикирдихъ галаз дуьньядин вири чIалан алимар шерик я: «ЧIалар хайибуру чпин аялриз дидед чIал чир тавурла, и кар кваз такьурла квахьзава.» Аквазвайвал,чIал яшамиш хьун гзафни-гзаф гьар са халкьдин вичелай аслу я. Идалай гъейри гьукуматрини квахьун мумкин тир халкьар ва чIалар хуьнихъ ва вилик тухунихъ элкъуьрнавай серенжемар кьабулна кьиле тухвана кIанзава.
