Дегь чIавара чахъ гьихьтин кIелеяр авай? Абуру чи халкь гьикI хуьзвай? Садбуру лезгийрихъ чIехи ва мягькем кIелеяр хьайидал вучиз шак гъизва? Са шумуд йис инлай вилик чи кIелейрикай веревирдер авур филологиядин илимрин доктор, профессор Р.И.Гьайдарова икI кхьенва: «Лезгийрихъ, малум тирвал, яракьдалди тадаракламишнавай дяведин чIехи кIелеяр хьайиди туш. Бязи чIехи хуьрера къаравулчи, хуьр хуьдай, лазим дуьшуьшра тадиз хуьруьнбур кIватIдай ва я азанар, минежатар ядай минараяр аваз хьана. Бязи хуьрера минараяр (месела, Хуьруьга) ва я абурун бинеяр амазма.
Дяведин къелеяр лагьайтIа, абур Лезгистанда фарсари ва туьрквери яратмишна. Фарсари эцигайбурал «кIеле» ва туьрквери эцигайбурал «къеле» тIварар ала: Кайи кIеле, Хенжел кIеле (фарс), ЛукIар къеле, Турпагъ къеле (туьрк) ва мсб.» (Р.И.Гьайдаров. Лезги чIалан этимологиядиз гьахьун. Магьачкъала, 2005, ч. 33).
Аквазвайвал, лезгийрикай рахадайла алимди анжах Кьиблепатан Дагъустандин лезгияр фикирда кьазва ва мисаларни гьабуруз талукьбур я. Кеферпатан Азербайжандин лезгияр, абурун хуьрера (месела, Уьнуьгъа) авай чIехи кIелейрин амукьаяр адан фикирдиз къвезвач. Кьвед лагьайди, эгер фарсари эцигайбуруз чна «кIеле», туьрквери эцигайбуруз «къеле» лагьанватIа, урусри эцигайбуруз (месела, Ахцегьа) «крепость» лугьун герек тир.
Гила тарихдиз вил вегьен ва чапхунчийри чи чилериз басрух гудалди чахъ гьихьтин кIелеяр авайтIа килигин. Чи эрадин 224-йисуз Иранда Сасанан хтул, Папакан гъвечIи хва I Ардашир тахтунал ацукьна ва ада и уьлкведа цIийи пачагьлугъдин – Сасанрин (тарихдин чешмейра Сасанияр хьиз къалурнава) пачагьлугъдин бине кутуна. 387-йисуз фарсари чи са кьадар чилер, гьакIни Чур ва Кьвевар кIелеяр кьуна. 457-йисуз Алупандин пачагь II Вачеди Муьшкуьрдин ва маса вилаятрин кьушунрин куьмекдалди чи кIелеяр фарсаривай вахчуна. Кьуд йис алатайла фарсар цIийи кьилелай гъалиб атана ва 461-йисуз абуру Алупан пачагьлугъ чукIурна Ирандин сергьятдин округдиз элкъуьрна. Ингье датIана кьиле фейи бунтари сасанриз секинвал ганач ва абуру Алупан пачагьлугъ арадиз хкана. III Вачаган (487-510 йй.) Алупандин пачагь хьана (Килиг: Р.М. Магомедов. История Дагестана. Махачкала, 1991, ч. 23-24).
Аквазвайвал, гьеле V виш йисал къведалди фарсаривай чи чилер кьиляй-кьилди кьаз хьаначир ва абуру ина кIелеярни эцигначир. Абуру басрух гудайла анжах Къиблепатан Дагъустандин чилерал са шумуд чIехи кIеле алай: Кьвевар, Чур, Алпан. Гуьгъуьнлай туьрквери вичиз Турпагъ къеле хьтин тIвар гайи Алпан шегьердихъ галаз алакъалу яз А.Башкирова, Е.Пахомова ва М.Исакова кьиле тухвай ахтармишунрай малум хьайивал, 100 гектар кьван чилер кьазвай и шегьердихъ кьакьан ва гьяркьуь кIеледин цлар авай. Гьайиф хьи, Р.И.Гьайдарова им туьрквери эцигай кIеле хьиз къелемдиз гузва. Ихьтин алимрин рикIел II асирда Клавдий Птолемея гайи малуматар хкиз кIанзава. Ада туькIуьрай Алупандин 29 шегьердин сиягьда Алпанди 11 лагьай чка кьазва (Килиг: Клавдий Птолемей. Географическое руководство. Кн.V. гл. 2. Пер. В.В.Латышева. ВДИ, М., 1948, ч.11; Ган К.Ф. Известия древних греческих и римских писателей о Кавказе. Т. I-II, СМОМПК, 1884).
Тарихдин чешмейрай малум жезвайвал, чи къадим ва чIехи кIелейрикай сад Дагъустандин гилан СтIал Сулейманан райондин Вини СтIал ва Агъа СтIал хуьрерин арада хьайи Билисан кIеле тир. Эвелдай шегьер хьайи и чка лезги сердер Билиса чи эрадин сифте кьилера къванцин паруйра туна кIеледиз элкъуьрнай. Гьавиляй я гунривай, яни гьезерривай Билисан кьаз хьаначир. Чкадин агьалийри и шегьер-кIеледиз чIехи сердердин тIвар ганай. Билисандин тIвар бязи фарс чешмейра «Билистан» хьиз гьатнава. Арабри чи чилерал гьужум авурла Билисан лезгийрин Лезган пачагьлугъдин (бязи араб тарихчийри адан тIвар ал-Лакз хьиз къалурнава) кьилин шегьер тир.
739-йисуз арабрин сердер Марван ибн Мугьаммада 130 агъзур мислимдикай (мусурман аскердикай) ибарат тир чIехи кьушундив Билисан кIеле элкъуьрна цIарце туна. Гьикьван гужар авунатIани, арабривай кIеле кьаз хьанач. Лезги пачагь Арбисан (бязи чешмейра адан тIвар «Авиз» хьиз гьатнава) кьушунди чапхунчийрин аксина кьегьалвилелди женг чIугвазвай. Гьавиляй араб тарихчийрикай Табариди кхьенай: «Авиз муьтIуьгъариз кIанз арабрин сердер Марвана чIехи кьушундин кьиле аваз адан кIеледал вегьена. Сердерди Авизаз жаза гун патал вири жуьредин алахъунар авуна. Амма Авиз авай кIеле сакIани кьаз тахьай ада и кIеледилай гъил къачуна, Самур дередин агьалийриз дуван кьуна, уьлкве чукIурна ва кIеле кьан патал са йисуз ина амукьна» (Килиг: Tabarys Nachrichten uber die Chararen. Berlin. 1913).
Арабривай чи Ахцегь кIелени кьаз хьаначир. Марваналай 17 йис вилик, яни 722-йисуз арабрин сердер Абу Убайд Жаррагьа лезгияр муьтIуьгъарун патал 60 агъзур аскердин кьиле аваз Ахцегьал вегьенай. Чапхунчийри Ахцегь кIеледиз вадра басрух ганай. Ягъунра 7 агъзур арабар гьелек хьанай. ГьакI ятIани абурувай Ахцегь кьаз хьаначир. Вучиз лагьайтIа кIеле гзаф мягькемди тир ва адан агьалийрини кьегьалвилелди женг чIугунай.
Ихьтин делилар гзаф ава.Тарихдин чешмейри хьиз, археологиядин материалрини чахъ чIехи ва мягькем кIелеяр хьайиди субутзава. Месела, Къуба пата пуд чIехи КIеле хьанай. Сад лагьай КIеле чи эрадал къведалди I агъзур йисан сад лагьай паюна, кьвед лагьай КIеле чи эрадин эвел кьилера, пуд лагьай КIеле чи эрадин XIII асирдиз арадал атанай (Килиг: Дж.А. Халилов, К.О.Кошкарлы, Р.Б.Аразова. Археологические памятники Северо-Восточного Азербайджана. Баку, 1991. ч. 35-37). Идалай гъейри Къубадин чилерал гилан Хъимил хуьруьз мукьва Гаргар тIвар алай кьве кIеле хьанай. Абур лезгийрин гарг тайифади эцигай кIелеяр тир. Сад лагьай Гаргар КIеледин бине дагъдин ценерив гвай чкада, чIехи тIулал кутунай. Кьвед лагьай Гаргар КIеле Кьудял вацIун къерехда, алгъай чкадал эцигнай. Археологиядин материалрай и кIеле V асирда эцигнавайди малум жезва (Килиг: Винидихъ къалурнавай чешме, ч. 39).
Гьа инал чахъ кIелеяр хьайидал шак гъизвай ксарин рикIел хкиз кIанзава: Фарсарилай ва арабрилай гуьгъуьниз чи чилериз басрух гайи чапхунчийрини ина кIелеяр эцигайди туш, акси яз, абуру Ахцегь кIеле, Кард кIеле, КIам кIеле, Хенжел-кIеле (ХенжалакIеле), ЦIахур кIеле, Чирагъ кIеле, Лацар кIеле, КIеледхуьр, Тпигрин, Ричадин, Шимихуьруьн кIелеяр, Уьнуьгъ кIеле ва чи маса кIелеяр чукIурайди я. Тек са Тимурленган кьушунри чи цIуд кьван кIелеяр ва 100-елай гзаф хуьрер чукIурнай.
Тарихдин чешмейра къалурнавайвал, чапхунчийри кIелеяр кьурла абурун тIварар дегишарзавай. Месела, сифте вичихъ кьве вар хьайи ва чкадин халкьди вичел Кьвевар тIвар эцигай кIеле кьурла фарсари адаз Дарбанд (Узел ворот) лагьана. Арабри адакай Баб ал-абваб (Варарин варар), монгол - татарри ва туьрквери Демир къапы (Ракьун варар), гуржийри Дзгвис Кари (Гьуьлуьн варар) авуна. Амма кIеледин варар къвердавай пара хьуниз, тIварар дегиш хьуниз килиг тавуна чкадин халкьди адаз виликан хьиз Кьвевар лагьана. Гьавиляй 1286-йисуз Къафкъаздиз атай Венециядай тир сиягьатчи Марко Полоди кхьенай: «Чкадин халкьди ва РагъэкъечIдай патан географри Каспидин варариз «Кьвевар» лугьузва» (Килиг: Путешествие в 1286 году по Татарии и другим странам востока венецианского дворянина Марко Поло, прозванного миллионером. С.-Петербург, 1873, ч. 15).
ЧIалан ва тарихдин материалри субутзавайвал, «кIеле» асул лезги гаф я ва адан фарс ва туьрк чIаларихъ галаз са алакъани авач. Чна жуван «Лезги чIалар» монографияда (Баку, 2008) къалурнавайвал, къадим девирра чахъ «КIеле» тIвар алай 2 шегьер ва 18 хуьр хьанай. Идалай гъейри, лезгийрихъ «КIелет» тIвар алай 4 хуьр, 2 КIелехуьр, КIеле Куьре шегьер, КIелед КIунтI, КIелет Лацар тIварар ганвай хуьрерни авай. Къуба пата «кIеле» компонентди арадиз гъанвай КIелет (Къалажух), КIеледуьз, КIеле Худат, ГуьндуьзкIеле, ПитIишкIеле, ГьасанкIеле хьтин хуьрер алай вахтундани ава.
Бязи лезги хуьрерин агьалийри исятдани Къубадиз КIеле лугьузва. Им «къеле» ваъ, «шегьер» манада менфят къачузвай гаф я. Дегь чIавара лезгийри шегьердизни «кIеле» лугьудай. КъирицI чIала амай «кIала» («шегьер») гафни идаз субут я.
