Вучиз ятIани эхиримжи йисара чеб цIийи девирдин цIийи чирвилерихъ ялзавай, тарихар авайвал тупIалай ийиз алахъзавайбур я лугьузвай бязи ксари алатай виш йисарин вакъиайриз, гьатта къадим тайифайрин, халкьарин тIварариз чпиз кIандайвал баянар гузва. Гъиле делилар авачиз тарихар кхьизвайбур къвердавай пара жезва. Садбуру чи къадим тайифайрал шак гъизва. Месела, тарихдин чешмейра вичин тIвар «гаргар» хьиз гьатнавай тайифадал.

   И кьиляй лугьун хьи, къадим тарихчийри вичин тIвар «гаргар» хьиз кхьенвай лезги тайифадин тIвар «гарг» я. Адаз чна гзафвилин кьадарда «гаргар» лугьузва. Албан гьарфаралди лезги чIалал кхьенвай, VIII виш йисариз талукь къадим «Алупан улуб» тIвар ганвай ктабда къалурнавайвал, гаргар 31 лезги тайифадикай сад я (Килиг: Яралиев Я. А.Алупанская (кавказскоалбанская) письменность и лезгинский язык. Махачкала, 1995. С. 121).

   Къадим тарихчийрикай сифте яз гарг тайифадикай Страбона малумат ганва. Ада кхьенва: «Метродор Скепсийскийди, Гипсикрата, гьакIни а чкайрихъ галаз таниш тир ксари малумат гузвайвал, амазонкаяр гаргаррин патав, Къафкъаз дагъларин кеферпатан цIиргъинин Кераун лугьудай дагъларин ценерив гвай чкада яшамиш жезва» (Килиг: Страбон. География в 17 книгах. Перевод, статья и комментарий Г.А.Стратановского. М.: «Наука», 1964. XI, 5,1).

   Гьа инал лугьун хьи, къадим тарихчийри гаргар ЧIехи Къафкъаздин хуш квай чкайрихъ, Кераун дагъларихъ, яни Самурдин цIиргъиник квай, Дербентдилай кефер пата авай дуьзен чуьлдив агакьзавай дагъларин хилерихъ галаз алакъалу яз рикIел хкизва. Географри ачухарзавайвал, абуру тIвар кьунвай Кераун Кьурагь дагълар я. И тарихчийри Кьурагьин тIвар чпин чIалав кьадайвал «Кераун» хьиз кхьенва.

   Гаргар Страбона лагьай чилерал яшамиш хьайиди Самур вацIун кьиле авай Гаргар дагъди, «Гаргар» тIвар алаз Къубадин ва Куьредин чилерал хьайи хуьрери ва маса делилрини субутзава. Лезги чIалан группадик акатзавай рутул ва цIахур чIалара «гаргар» гаф исятдани амазма ва ада «къунши», «мукьвад» хьтин манаяр гузва. КцIар райондин Хьил ва Хьилуба хуьрера «гаргар» тIварар алай тухумар ава. Гьа ихьтин делилри мад гъилера гаргар а тайифайрин къуншидал, Страбона лагьай чилерал яшамиш хьайиди субутзава.

   Гуьгъуьнлай гаргари маса чилерални бине кутунай. Гьавиляй Азербайжандин машгьур тарихчи Камал Алиева кхьенва: «Гаргар Каспидинни Самур цIиргъинин дагъларин арада авай Кераун (Кьурагь – ред.) дагъларин хушара, гьакIни Кераун дагъларин кеферда ва кьибледа авай дуьзенлухра яшамиш хьанай… Гаргар этнонимдихъ авсиятда маса чилерал дуьшуьш жезвай чкайрин тIварари ихьтин фикирдал гъизва: гаргар анжах КеферРагъэкъечIдай Къафкъаздин дагъларин ценера ва дуьзенлухра ваъ, гьакIни Кьибле-РагъэкъечIдай Къафкъаздихъ галкIизвай чилерал ва Гаргар вацIун патаривни яшамиш хьанай» (Кемал Алиев. Античная Кавказская Албания. Баку, 1992. С. 54).

   Гаргар маса чилерални яшамиш хьайиди «Алупан улубдайни» малум жезва. («Улуб» къадим лезги чIалал «ктаб» я). Ана кхьенвайвал, Рана гужлу лезги гьебилар (тайифаяр – ред.) галкIурна Араз вацIунни Куьр вацIун арада чIехи пачагьлугъ арадал гъанай ва адаз Алупан тIвар ганай. Адахъ галаз санал Алупандин бине кутурди гарг, уди, куьр ва арцI гьебилар тир (Килиг: Яралиев Я.А.Алупанская (кавказскоалбанская) письменность и лезгинский язык. Махачкала, 1995. С. 121).

   Тарихдин чешмейрай малум жезвайвал, XIX асирдин эхирралди Куьреда Гаргар майдан тIвар алай хуьр хьанай. Дагъустанда гьакI Гаргарпел хуьрни авай. «Гаргар» гафунихъ галаз алакъалу тир тIварар маса чкайрани дуьшуьш жезва. Мисал яз Къарабагъдин Гаргар вацI, Дагъустандин Гаргар дагъ къалуриз жеда. Тарихчийри кхьизвайвал, лезгийрин гарг тайифа анжах Кьибле Дагъустанда ва Кеферпатан Азербайджанда ваъ, МилКъарабагъ дуьзенлухрани яшамиш хьанай. Гьавиляй «Очерки истории СССР» (М., АН СССР, 1956) ктабда ва машгьур алим К.В.Треверан «Очерки по истории и культуре Кавказской Албании» эсерда къалурнавайвал, гьеле чи эрадин III-IV виш йисаралди гилан Мил дуьзенлухдиз Гаргар дуьзенлух лугьузвай.

   Археологиядин материалрини чи гарг тайифадин гелер винел акъуднава. 1980-йисуз археологри Къуба райондин Хъимил хуьруьвай са километр кьван яргъа тир, «Сад лагьай Гаргар КIеле» тIвар ганвай чкада хуьр хьайиди ашкара авуна. Дагъдин ценерив гвай чIехи тIулал бине кутунвай Сад лагьай Гаргар КIеледихъ чIехи чилер авай. Чи эрадик кьил кутадайла анаг хуьр тир. VI-VII виш йисара хуьр шегьердиз элкъвенай. Археологиядин амукьайрини икI тирди субутзава. Яшайишдин чкадин юкьни-юкьвал а девирдин шегьерриз хас кIеледин имарат алай. КIеледи 2000 квадратметр кьван чка кьазвай (Килиг: Дж.Халилов, К.О.Кошкарлы, Р.Б.Аразова. Археологические памятники Северо-Восточного Азербайджана. Баку, 1991. С. 39).

   Кьвед лагьай Гаргар кIелени Хъимилиз мукьва я. И хуьруьн бине Кьудял вацIун къерехда, алгъай чкадал кутунвай. Археологриз инай къадим лезги нехишарни гьайванрин шикилар алай кутарар, хъенчIин кварар, кишпирдин цамарни япагьанар, экуь шабалт рангунин хтарар ва маса затIар жагъанва. Цамарин са кьил гъуьлягъдин кьилиз ухшар я. Археологиядин материалар тупIалай авур алимри и хуьр V асирдин эвел кьилера арадал атанвайди къалурнава.

   Чи гарг тайифадихъ авсиятда мад са месэладикай лагьана кIанзава. Надир Мамедов хьтин бязи алимри гъиле тарихдин са делилни авачиз гаргар туьрк чIалалди рахазвай халкь тир лугьузва. Ада кхьизва: «Са бязи ахтармишзавай ксари Азербайжандин гаргар гилан чечен-ингушрин, масабуру рутулцIахуррин улу бубаяр я лугьузва. Амма тарихчи алим, тарихдин илимрин доктор Камал Алиева гаргар туьрк чIалан халкь тирди къалурнава». (Н.Мамедов. Азербайжандин чкайрин тIварар (азербайжан чIалал). Баку, 1993, ч. 138).

   Гьа инал лагьана кIанда хьи, и автордин гафари Азербайжандин Камал Алиев хьтин машгьур тарихчидин тIварцIиз леке гъизва. Вучиз лагьайтIа К.Алиева тарихдин илимдик пай кутур вичин «Античная Кавказская Албания» ктабда ихьтин гаф лагьанвач. Азербайжандин бязи маса тарихчийри лагьайтIа, чпин эсерра гаргар лезгияр тирди къалурнава. Рашид бег Исмаилова Агъвандин (Къафкъаздин Албаниядин) виридалайни къудратлу тайифайрикай тир гаргар (ада и тIвар «хархар» хьиз кхьенва) лезги тайифайрикай сад я лагьанва (Килиг: Рашид бег Исмаилов. Азербайжандин тарих (азербайжан чIалал). Баку, 1993, ч. 13). Мегьамедгасан Велилиди (Багьарлыди) вичин ктабда гаргар лезги тайифайрикай сад тирди кьилди къейд авунва (Килиг: Мегьамедгьасан Велили (Багьарлы). Азербайжан. Географиядикай, этнографиядикай ва экономикадикай фикирар (азербайжан чIалал). Баку, 1993, ч. 25). Чи «Шарвили» эпосда Дербент чапхунчийрикай азад ийидайла лезгийрин гарг, ути, куьр, хьел, къирицI, цIахур ва маса тайифайри гьикI женг чIугунатIа къалурзава.Гаргарикай икI лагьанва:

Гаргарвияр аватна

Душманд хуруз цIаяр хьиз.

Утивияр авахьна

Душманд хуруз къаяр хьиз.

    Гьа икI, Шарвилидикай риваятрани чи гарг, лег, лезг, лекь, кас, сул, чур ва маса тайифайри санал душманрихъ галаз гьикI женг чIугунатIа къалурзавай чIуквар ава.