ХIХ виш йисара Къафкъазда кьиле фейи вакъиаяр къелемдиз къачур бязи урус тарихчийри «Къуба патан лезгияр садазни муьтIуьгъ туширбур я» лагьана кхьенай. А вахтунда чи ватанэгьлияр гьихьтинбур тиртIа, чапхунчийри абур гьикI кIевера твазвайтIа чир хьун патал Къуба патан лезгийрикай кхьенвай эсерриз вил вегьена кIанзава. И темадай А.Лопухинан «Журнал путешествия через Дагестан. 1718 г.», М.M.Ихилован «Кубинские лезгины», А.С.Сумбатзадедин  «Кубинское восстание 1837 г.» ктабра, А.Ф.Десимонан 1837-йисуз «Северная пчела» журналдиз акъудай «Исторические сведения о бывших вольных общинах Кубинской провинции» макъалада, 1847-йисуз «Русский инвалид» журналди чап авур «Очерк блокады г. Кубы 1837 г.» тIвар ганвай очеркда, Ф.Шнитникован «Описание Кубинской провинции 1832 г.», П.В.Котляревскийдин 1886-йисуз басма хьайи «Экономический быт государственных крестьян северной части Кубинского уезда» тIварар ганвай макъалайра, 1887-йисуз Тифлисда акъатзавай «Кавказский сборникда» чапнавай «Обращения генерала Головина к Кубинским лезгинам» материалда ва маса чешмейра генани марагълу делилар ава.
Тарихчийри кхьизвайвал, ХIХ виш йисара Къубадин лезгийри са шумудра гъиле яракь кьуна урус пачагьдин кьушунрин аксина женг чIугунай. 1820-1823-йисара, гьакIни 1837-1878-йисара тухвай женгера лезгийри чапхунчийриз генани чIехи зарар ганай. Ихьтин чIехи ягъунар вучиз кьиле фенай? И суалдиз жаваб гун патал кIвенкIве Къуба аялатдин лезгияр гьихьтинбур тиртIа лагьана кIанзава.
   А.Ф.Десимона икI кхьенай: «Кьиблепатан Дагъустанда Къуба аялатдилай кьил кутуна Самур авахьзавайвал, вацIун кьве къерехдани Къуба, Ширван ва Шеки аялатрихъ, рагъакIидай патай Илису султандин мулкарихъ, кефер патай Куьре ханлухдихъни Къазикъумух ханлухдихъ галаз къвал-къвала, лап дегьзаманайрилай Къафкъаздин дагъларин дерейра, кьваларинни дагъларин ятарин арада кефиниз кIандайвал яшамиш хьуниз мумкинвал гудай хьтин азадвилел рикI алай халкь яшамиш жезва. Чпел къадим чIаварилай Къубадин азад жемиятар хьтин тIвар алай и халкь девлетлувилел, санайидални чпин кьадардал гьалтайла, чаз муьтIуьгъ тир аялатрив гекъигайла Дагъустандин вири азад жемиятрилай тафаватлу я ва и халкьдиз кьилди фикир тагун мумкин туш. 
   Генерал Ермолова Къафкъаз ва Закъаф- къазье идара ийиз кьил кутур чIавалай и жемиятри Урусатдин гьукуматдиз кьезил налогар ганатIани, абуру датIана чеб садазни муьтIуьгъ туширди малумарзава. Абуру неинки кьушунар кьабулзавач, гьакIни сад- ра кьванни и кьушунриз чпин чилерилай тIуз фидай мумкинвал гузвач.» (Исторические сведения о бывших вольных общинах Кубинской провинции, составляющих ныне Самурский округ. Журнал «Северная пчела», 1837 г.).
   Азербайжандин тарихчи Рашид бег Исмаилова, урусрин тарихчи Н.Дубровина, 25 йисуз чапхунчийрихъ галаз женг чIугур Имам Шамила ва масабуру хиве кьурвал, урус пачагьдин кьушунри Къафкъаздал вегьей кумазни сифте яз ихьтин азадвал кIани халкь гъиле яракь кьуна абурун аксина къарагънай ва эхирдалди «виридалайни кIеви женгер чIугурди Куьредин ва Къубадин лезгияр хьанай» (Килиг: Рашид бег Исмаилов. Азербайжандин тарих (азербайжан чIалал). Баку, 1993, ч.123. Дубровин Н. История войны и владычества русских на Кавказе. V т.1887, с.372). Чапхунчийрихъ галаз ягъунра Къуба патан лезгийриз кьегьал рухвайри - яргунви Ханбутай бегди, цIехуьлви Гьажи Али Аскера, тIигьиржалви Эмиралиди, хуьлуьхъви Гьажи Мегьамеда, хьиливи Яралиди, манкъулид- хуьруьнви Абдурагьмана, уьнуьгъви Абдуллагьа ва масабуру регьбервал гузвай.
   Азадвал кIани женгчи халкь муьтIуь- гъарун патал урус генералри адаз датIана жуьреба-жуьре рекьералди гьад кьазвай. Гьеле 1822-йисуз Къафкъаздин сердер генерал А.П.Ермолова Куьреда хьиз, Къубадани крепостной къурулуш кардик кутунай. Ада вичин ният кьилиз акъудун патал кьве рекьикай менфят къачузвай: «Агьалияр чкадин гьакимрин куьмекдалди гьалдай фидайвал тарашун, и гьакимри халкьдиз генани гзаф зулум ийидай сиясат кьиле тухун» (Военный вестник. 1859, N 12, с.180) ва чкадин гьакимрин арада къалар туна абур сад-садаз акси акъудун, и гьакимар зайиф хьайила са-сад муьтIуьгъарун, аялат жуваз кIандайвал идара авун» (Зиссерман А.Л. Фельдмаршал князь А.И.Барятинский.// Военный архив. 1889, N 4, с. 618 ).
   Генерал Ермолова сифте яз лезги лежберривай чилер къакъудна абур императордин чилер тирди малумарнай ва халкь цанар цуникай магьрумарнай. Тарихчи Рашид бегди кхьейвал, «уьлкве лукIвилик кутунин сиясат кьилиз акъудун патал пачагьдин гьукуматди лезгийрин чилер кьуна, маса чкайрай атайбуруз гузвай. Гьавиляй лезгийри гьукуматдин аксина тухвай женг ва дяве тахминан 60 йисуз давам хьана» (Рашид бег Исмаилов. Азербайжандин тарих (азербайжан чIалал). Баку, 1993, ч.123).
   Ермолова кардик кутур къайдайрив кьадайвал, гьар са лезгиди гьи бегдиз табий ятIа, гьадаз вичин техилдикай са рипе (лезгийрин са рипе 6 пут я) къуьл ва мух, кьве араба кIарасар, цанар цун патал са араба тум гана кIанзавай. Идалай гъейри гьар хуьруь бегдиз къуллугъ ийидай пуд лежбер, пуд гъилибан (аскерар), пуд балкIан ракъурзавай.
   Генералдин крепостной къурулушдив кьадайвал, Къуба аялатдин комендант Кононова анжах 1824-1827 йисара 1353 лезги лежбер чпин хизанарни галаз императордиз вафалу беглерин ихтиярда вугана. 1834-йисуз Къубадин ва Куьредин лезгияр 328 къишлахдикайни 111 яйлахдикай магьрумарна. 1836-йисуз налогар гуникай кьил къакъудай 2 аъзур лезги гуьлле гана кьена. Урусри лезгийрин 40 кьван хуьрер Мирзе Мегьамед хандин, полковник Агъабег Садыхован, майор Иса бегдин, Тагьир бегдин ва маса беглерин ихтиярда вугана. Гьакимри 100 кьван лезги хуьрерай 12 агъзур лапагар тарашна. Халкьдин цанар цадай чилер адан гъиляй къахчур гьукуматди Къуба аялатда 1016 лезги хизан лукIвилик кутуна ва абур  азад авуниз  акси къарар акъудна.
   Къубадин гуьгъуьнлай хьайи комендант Понамарева лезгийриз иллаки чIехи гьад кьуна. Ада 716 лезги хизан лукI хьиз бег- лерин ихтиярда вугана. Гьатта император I Александра чи халкьдилай кьисас къахчун патал 1822-йисуз 16 лезги хуьр Ширвандин виликан гьаким Кьасум хандиз багъишнай (Килиг: И.М.Гасанов. Частнособственнические крестьяне в Азербайджане в первой половине ХIХ века. Баку, 1957,с. 34 ).
Комендантрилай гъейри наибрини халкь тарашзавай. «Санлай къачурла, наибрин гьахъсузвилерихъ сергьят авачир: гьукуматдин крар патал 100 араба герек тиртIа, абуру 300 тIалабзавай. 100 араба кардик кутуна, 200 арабадин патахъай пулар кIватIзавай. Гьа икI, наибри халкьдивай гьукуматди къачузвайдалай артух пулар къачузвай» (Сумбатзаде А.С. Кубинское восстание 1837 г. Баку, 1961, с.58).
   Ингье чапхунчийри гьикьван зулумар авунатIани, лезгияр муьтIуьгъариз хьанач ва абур женгерив эгечIна. Гьатта 1838 – йисан 1-сентябрдиз лезгийри хьиливи Ярали кьиле аваз Нуха чапхунчийрикай азад авуна. И карди урус генералрик къалабулух кутунай. Гьавиляй Къафкъаздин кьушунрин кьил генерал Головина сердердиз ихьтин малумат ганай: «1837-йисалай кьил кутуна, датIана чи гьукуматдин акси хьайи, чахъ галаз женг чIугур лезгийрин неинки бунтчивилин руьгь югъ-къандивай артух жезва, абуру гьакIни дагъустанвияр ва къунши аялатар чи аксина гъулгъуладиз къарагъарун патал вири къуватар серф ийизва» (Рамазанов Х.Х., Шихсаидов А.Р. Очерки истории Южного Дагестана. Махачкала, 1964, с.218-219).    
   Эхирни 1840-йисан гатуз генерал-адъютант Граббеди лезгийриз икI кичIерарнай: «Квез вуч кIанзава ва куьне вуч вилив хуьз-ва? Куьн жуван къуватралди азадвал хуьз хьана хушбахт жедайдан чIалахъ яни?... Гьеле хьи, геж туш, муьтIуьгъ хьухь. ТахьайтIа, чи кьушунри куь вири хуьрер чукIурда, куьн дуьзенлух чилерикай магьрумарда. Гила гьихьтин къарар кIандатIани кьабул ая» (ЦГВИА, ф. ВУА, д. 6388, л.178).
   Лезгийри муьтIуьгъвилинни лукIвилин къарар ваъ, женг чIугунин къарар кьабулна. 1840-1842-йисара са шумудра чапхунчийриз уфтан хьайи абуру  Имам Шамилаз лугьуз тежедай кьван зурба куьмекар гана. Генерал Фезеди хиве кьурвал, Кьиблепатан Дагъустанда ва Къуба аялатда лезгийри кьвед лагьай фронт ахъаюнихъди Имам Шамилан аксина женг чIугвазвай урус генералрин планар чIур хьанай ва абур са шумуд йисуз чпел хтаначир. 
   1877-1878-йисара Урусатдин императордин эмирдалди чи 40 хуьр, гьабурукай яз Ярагъ ва Ярагъ къазмайрин патарив гвай хуьрер кьиляй-кьилди цIай яна кана. Агъзурралди лезгияр Ирандиз, Иракдиз, Туьркиядиз катна физ мажбурна. Халкьдин тарихдиз талукь ктабар, документар цIай яна кана. Урусри гьакIни машгьур лезги тарихчи, шаир ва маарифчи Зулфикъар Къазанфарова арадиз гъайи «Ярагъ муаллимдин фондни» тергна. З. Къазанфаров вич катна Туьркиядиз фена (Килиг: Ахед  Агаев. Магомед Ярагский. Мусульманский философ. Поборник веры, свободы, нравственности. Махачкала, 1996,с. 8).
   Лезгийрин тарихдиз талукь ихьтин делилар гзаф ава. Гьайиф хьи, абур вири винел акъудиз хьанвач. ХIХ виш йисара лагьайтIа, чапхунчийри лезгийриз гьикьван басрухар гана зулумар авунатIани, абурувай чи женгчи руьгь рекьиз хьанач. Бубайри лагьайвал, руьгь кьейи халкь вични рекьида, тарихда амукьдач.