Икьван гагьди вичикай са акьван гегьенш чирвилер авачир лезги шаир ва алимрикай сад ХVIII асирдин эхирра ва ХIХ асирдин эвелра яшамиш хьайи Рухун Али я. Бязи делилрай аквазвайвал, ам 1771-йисуз Кьиблепатан Дагъустандин Рухун хуьре дидедиз хьана. Алкьвадар Гьасан эфендиди вичин «Асари Дагъустан» ктабда кхьизвайвал, Рухун Али машгьур алим, араб чIал дериндай чидай, шаирвилин зурба алакьунар авай кас тир.
Шаирдикай сифте яз са кьадар делилар гъилик авурди адан несилдай тир чи машгьур алим Гъалиб Садыкъи я. Ада вичин 1986-йисуз «Литературадин Дагъустан» журналдиз акъудай «Шаир ва алим» макъалада кхьенай: «Чал сифте яз Али эфендидин теснифар, кьилди къачуртIа, араб чIалалди Ярагъ Мегьамед эфендидиз шиирдалди кхьей кагъазар, 1909-йисуз Темир-Хан Шурада чапнавай «Асари ал-Ярагъи» ктабдай гьатна. Гуьгъуьнлай Ахцегь Али Къазидин кIватIалдай гьа и кIватIалдин автордини Рухун Али эфендиди сада-садаз кхьенвай шиирар жагъана. Им тажуб жедай кар тушир, гьикI хьи, Али эфендидиз араб чIал лап фасагьатдиз чидай…
Сифтедай Али эфенди куьгьне, яни поэзияда анжах араб чIалалди теснифунин ва поэзиядин тематикани Аллагьдикай, пайгъамбардикай, женнетрикай, жегьеннемдикай хьунин рекьел алай.
Ахцегь Мирза Али Къазидин таъсирдик кваз Рухун Али эфенди тамамвилелди дегиш хьана. Ада гзаф шиирар дидед чlалалди кхьена. Рухун Али эфендидин ирсиникай чал гьалтнавайди са жизвияр я. Адан ктабрин са пай Рухун Магьмудани Мегьамеда (Али эфендидин хва АбдуллетIиф эфендидин рухваяр я) Туьркиядиз тухвана. Муькуь пай 1919-йисуз деникинчийри Али эфендидин птулар тир Магьмуданни, Лев Толстоян Ясный Полянада яшамиш хьайи Мегьамедан кIвалариз цIай ягъайла, кана пуч хьана.
Чавай кIватIиз хьайи малуматрай кьатIуз жезвайвал, Рухун Али эфенди вичин уьмуьрдин кьвед лагьай паюна чи Дагъустандин халкьар патал Урусатдай къвезвай меденият артух дережада хийирлу хьунин терефдал алаз хьана ва ада гьа и рекье чIехи агалкьунар къазанмишна.
Зи фикирдалди, кIелзавайбуруз са ихьтин куьруь малуматни гайитIа пис жеч. Етим Эминан паб Туькезбанан диде Зуьбейда Рухун Али эфендидин руш я».
Гуьгъуьнлай Гъалиб Садыкъиди Рухун Алидикай «Лезги газетдин» 1993-йисан 1-июлдин нумрадиз макъала акъуднай. А макъалада кхьенва: «…1965-йисан ноябрдин вацран нянрихъ чун Октябрдин суварар къейд ийиз профессор Фатма Аликберовадин патав фена. И сеферда алимди зун хушвилелди кьабулна ва ада заз ядигар яз хуьзвай куьгьне ктаб къалурна. Рухун Алидикай гьихьтин малуматар чидатIа хабар кьуна. Фатмадин лугьунриз килигна, Рухун Али адан бадедин чIехи буба тир. Гьа и ктабда заз сифте яз Рухун Алидин туьрк чIалал кхьенвай шиир акуна. А шиирда авторди гъуьр регъведайла, регъве вичин кьилел атай дуьшуьшдикай суьгьбетзавай.»
Гьа и макъаладай малум хьайивал Гъалиб муаллимдин гъиле профессор Эфендиеван буба Заки эфендидивай Рухун Алиди лезги чIалал кхьенвай са кьадар муьгьуьббатдин шиирар гьатна. Абурукай 9 шиир «Лезги газетдин» винидихъ къалурнавай нумрада чапнава. И делил чи тIвар-ван авай кхьираг Абдулбари Магьмудован «ЦIийи Макьар» ктабдани къейд авунва.
«Лезги газетдин» 1993-йисан 1-июлдин нумрада Шейх Мегьамед Ярагъвиди Рухун Алидиз кхьенвай са шиирни ава. Араб чIалал кхьенвай и шиирда Ярагъвиди Рухун Алидин яратмишунрин деринвал къалурзава ва лайихлу къимет гузва. Гъалиб Садыкъиди араб чIалай элкъуьрнавай а шиирда ихьтин цIарар ава:
Гьикьван шад я чи дустарин арада,
Чаз рехъ къалуз ихьтин алим аваз хьун.
Ам гимичи я чун авай гимидин,
Гимид рулдал Алидин гъил алаз хьун.
Чи алимрин арада я ам чирагъ,
Алайбуруз экуь тир рехъ къалуз хьун.
Чи дустарин арада ам гьар чIавуз
Чаз пис-хъсан чир тийиз чахъ галаз хьун.
Валлагьи, чаз Алифенди са нур я-
МичIивиле гьа нур халкьдихъ галаз хьун…
Гъалиб Садыкъиди 1997-йисан 22-августдиз Абдулбари Магьмудовал ракъурай чарче къалурнавайвал, Рухун Али Османан хва я.Адаз кьве хва авай: Абукарни АбдуллетIиф. АбдуллетIифан рухваяр Рухун Магьмудни Мегьамед ва Абукар эфендидин хва Абдулгьамид машгьур шаирар тир. Абурун шиирар ва Алкьвадар Гьасан эфендидин жавабар «Диван-ал Мамнун» ктабда гьатнава. А шаиррин чпин ктабрин са пай Туьркиядиз акъатна, муькуь пай 1919-йисуз Дербентда ЦIинитI Эфендиеврин кIвалери цIай кьурла кана.
Рухун Али 80 йис яшамиш хьана. Шаирди 1851-йисуз вичин дуьнья дегишарна. Адан сур Рухуна ава. Агъадихъ чна шаирдин ада къе кхьейди хьиз ванзавай са шиир гузва.
Жеда вун
Гьарам-гьешем чидач-дуьнья чухвада,
Ахвар, кьарай авачиз куьк жеда вун.
Хвалан патав са язух къиб аквада,
Ам фитIиндай аждагьан руьц жеда вун.
Дуьнья кIантIа тур руфуна-вун тух жеч,
Гишилавай кесиб-куьсуьб язух жеч.
Дуьньяд фикир пара,ви чин ачух жеч,
Азгъунвилиз са ажуз лукI жеда вун.
Гьар са патахъ яргъи ийиз жеда гъил,
Гагь-гагь чара папаризни ягъиз вил.
На гьисабиз вун ви папар суьруьд кьил,
Гьарда вичихъ ялдай са чIук жеда вун.
Къиямат къа рабби къази хьайила,
Лугьуда на: вуч ийин бес за гила ? !
Нефес амач, беден тамам кайила,
Валлагь-биллагь чилерик мурк жеда вун.
Гьисаб ийиз жув дуьньядин вели хьиз,
Гьар камуна тухузва вун дили хьиз.
Хан ятIан вун са къуз Рухун Али хьиз,
Чилин къене ктIана, кьук жеда вун.
