Чахъ ХIХ виш йисара ва ХХ виш йисарин эвелра халкьдин кьула чирвилерни кIвенкIвечи фикирар чукIурай маарифчияр гзаф авай. Мисал яз Къазанфарбег Зулфикъаров, Гьуьсейн бег Смугъулски, Гьасан Алкьвадари, Рагьимбег Абасэфендиев, Башир Султанов, Режеб Амирханов, Абдулгьай Жалилов, Шагьрузат Султанова, Али Искендер Алкьвадарски, Гьажибег Гьажибегов, Абужафер Мамедов хьтин камалэгьлияр ва масабур къалуриз жеда.
Заз алай вахтунда и маарифчийрикай садан гьуьжет алай са месэладикай – Абужафер Мамедован ктабрикай лугьуз кIанзава. 1880-йисуз Кьасумхуьре дидедиз хьайи ва 54 йиса аваз ина вичин дуьнья дегишарай А.Мамедов халкьдин кьула чирвилерни кIвенкIвечи фикирар чукIуруник, гьакIни диндин тушир мектебар арадиз гъуник чIехи пай кутур камалэгьли я. Адакай рахадайла гзаф авторри Абужаферан анжах 1911-йисуз Тифлисда басма хьайи «Куьре чIалан элифарни, ахпа гвяниз кIелдай жуз» ктаб мисал яз къалурда.
Авайвал лугьун хьи, им чи чIалан тарихда Усларан алфавитдалди туькIуьрнавай пуд лагьай гзаф къиметлу ктаб я. Ина аялриз дидед чIал чирун патал жуьреба-жуьре темайрай материалар, тапшуругъар, суалар, мискIалар, бубайрин мисалар ганва. Ингье им автордихъ авай тек са ктаб туш.
Абужафер Мамедоваз дидед чIал хьиз, урус, араб ва туьрк чIаларни хъсандиз чидай. Алимди гьатта а чIаларай бязи шаиррин эсерарни лезги чIалаз элкъуьрнай, абур ктаб хьиз чапдиз гьазурна урусрин Тифлисда авай Къафкъаздин Чирвилерин Округдив вуганай. Ингье вучиз ятIани а ктаб басма хьанач. Гьа са вахтунда Абужафера алфавитни туькIуьрнай. Гьайиф хьи, гьа ктабдизни экв акунач.
ДатIана халкьдин кьула чирвилерни кIвенкIвечи фикирар чукIурай Абужаферан къедалди гзафбуруз хабар авачир мад са ктабдикай лугьуз жеда. Садбуру 1911-йисал къведалди адан ктабар акъатайди туш лугьузва. Им эсиллагь дуьз фикир туш.
1905-йисуз Абужаферан лезги чIалал «Курани шерифдин кене зикир авунавай канни муьжуьд пейгъамбардин ахвалаяр я» тIвар ганвай ктаб чап хьана. Тифлисда басма хьайи и кIватIал Усларан алфавитдалди кхьенва. Ина Къуръанда тIварар кьунвай 28 пайгъамбардикай гьикаяяр гьатнава. Къафкъаздин Чирвилерин Округдин чIехидан буйругъдалди чапнавай и ктабдикай са кьадар вахтунда диндин тушир мектебрани менфят къачунай. Чи камалэгьлидин кьве ктаб лагьайтIа, квахьнава.
