Чи халкьдин тарихда чIехи вакъиа тир 1837-йисан гъулгъуладикай кхьизвай бязи ксари а вахтунда гъиле яракь кьуна урус империядин аксина къарагъайбур вири лезгияр тушир лугьузва. Бес гъулгъуладин чIавуз урус пачагьдин кьушунрихъ галаз женг чIугур масадбур вужар тир? Жаваб гуз тежез липI жезва. Садбуру чка атайлани а вакъиадин тIвар кьазвач. Гагь-гагь ам «лежберрин восстание» (гъулгъула) тир лугьузвайбурни ава.
Кьиле авайбур вири лезгияр, гъиле яракь кьуна кIвачел къарагъайбурни лезги хуьрерин агьалияр ятIани, адаз лезгийрин гъулгъула тIвар гана кIанзавайди туш лугьузва. Бес ам лезгийри вучиз къарагъарайди я? Вучиз лагьайтIа генерал-майор Пестела малумат гайивал, анжах Куьреда 1836-йисуз налогар гуникай кьил къакъудна лугьуз урус генералри 2 агъзур лезги гуьлле гана кьенай. Император I Николая Къафкъаздин сердер И.Паскевичаз лезгияр аранда авай чилерикай магьрум авуна, абур недай-хъвадай затIар авачиз туна, муьтIуьгъ хьуниз мажбур ая лагьанай (Килиг: Кавказский сборник. Тифлис. 1887, с. 150).
Гьа икI, урус генералри лезгияр 328 къишлахдикайни 111 яйлахдикай магьрум авунай. 1837-йисуз Къубадиз атай флигел-адъюдант граф И.Васильчикова барон П.В.Ганаз ихьтин малумат ганай: «Комендантри вири ихтиярар чпин гъилиз къачунва. Шегьерда ва хуьрера абуру полициядин кIеретIрин куьмекдалди чпиз кIандай вири крар ийизва. Чкадин дуванни гьабурун гафунал ала. Гьукуматдин къайда-къанунар кваз такьаз, чпин акьулдиз атайвал, акатайвал кIвалахзавай комендантри чеб виликан ханар хьиз тухузва.
Абурун гьа ихьтин акатай гьерекатри чкадин агьалияр гьукуматдин аксина экъечIиз мажбурзава (Килиг: И.М.Гасанов. Колониальная политика Российского царизма в Азербайджане в 20-60-х гг. XIX в, ч. I. М. Л. 1938, с. 324).
Эхирни 1837-йисан сифте кьилера урус пачагьдин гъилибанри Варшавадиз ракъурун патал лезги хуьрерай атлуяр кIватIиз алахъайла, къенер кузвай халкьдивай мад эхиз хьанач. Атлуяр кIватIзавайди я лагьана мад гъилера вич тарашзавай чапхунчийрин ва чкадин гьакимрин аксина гъулгъула къарагъарун патал и кар халкьдиз багьна хьана (Килиг: ЦАР, III отд. 4 эксп., д. 150. Показание руководителя восстания Гаджи-Мамеда во время следствия после его ареста).
Бязи тарихчийри ягъалмиш яз Къубадин гъулгъула анжах 1837-йисан август-сентябрь варцара кьиле фена лугьузва. Гьакъикъатда и гъулгъула 1839-йисан эхирдалди давам хьанва. ИкI тирди урусрин военный архиврин материалри субутзава. Урусри гъулгъуладиз регьбервал гайи хуьлуьхъви Гьажи Мегьамед гуьллеламишайдалай гуьгъуьниз агъзурралди лезгийри кьегьалвилелди женг давамарнай. (Килиг: ЦГВИА, ф. ВУА, д. 6342; ЦГВИА, ф. ВУА. Колл. 414, д. 301; д. 6342; д. 6388).
Къубадин ва Самур дередин хуьрерин гъулгъуладин таъсирдик кваз Шеки аялатдин лезгияр кIвачел къарагъайла урус генералрик къалабулух акатнай. Гьавиляй Къафкъаздин кьушунрин кьил генерал Головина сердердиз ихьтин малумат ганай: «1837-йисалай кьил кутуна, датIана чи гьукуматдин аксина экъечIай, чахъ галаз женг чIугур лезгийрин неинки бунтчивилин руьгь югъ-йикъандивай артух жезва, абуру гьакIни дагъустанвияр ва къунши аялатар санал чи аксина гъулгъуладиз къарагъарун патал вири къуватар серф ийизва» (Рамазанов Х.Х., Шихсаидов А.Р. Очерки истории Южного Дагестана. Махачкала, 1964, с. 2).
Гила Гьажи Мегьамедалай гуьгъуьниз лезгийри 1837-йисан гъулгъула гьикI давамарнатIа субутзавай архивдин материалриз вил вегьен. Генерал Фезеди ЭчIехуьре кьиле фейи дяведикай 1838-йисан 5-июндиз Къафкъаздин цIийи сердер генерал Головиназ ихьтин малумат ганай: «Чпин къастунал кIевидиз акъвазнавай лезгияр са шумудра чна кьунвай чкаяр чавай къахчуз алахъна… Къахчунни авуна, эхирни абуру чи аскерар акъвазнавай чка кьуна.
4-июндиз югъни йиф къакъатдай вахтунда абуру чи чапла патаз басрух гана. Чи кьушунри абур кьулухъ чIугуниз мажбурна.ГьакI ятIани лезгийри кIунтIарин кьулухъни чи аксина женг чIугуна ва абур лугьуз тежедай кьван кьегьалвилелди чи хура акъвазна» (ЦГВИА, ф. ВУА, д. 6342, л. 74).
Кьуд югъ алатайла кьиле фейи женгиникай генералди вичин рапортда икI кхьенай: «Лезгийри чаз къалурзавай гужунин вилик чакай телеф жезвайбурун кьадар тIимил хьун мумкин тушир. Чи патай 12 офицер, 147 кас агъа чин авайбур, гьакIни гзаф аскерар ва милиционерар гьелек хьана. Абурукай телеф хьанвайбур 600 кас кьван тир.
Лезгийри чпел залан хирер хьайибур гьасятда ялна майдандай акъудзавай. Абуру гьар гъилера чи аскерриз акI басрух гузвай хьи, налугьуди, абурухъ и кьил, а кьил авачир кьушун авай. Абур есирда кьун гзаф четин тир. Гагь-гагь чна хирер алаз есирда кьур ксари сагъдиз чи гъиле гьат тавурай лугьуз гьасятда чпи-чеб хенжелдив яна рекьизвай» (ЦГВИА, ф. ВУА, д. 6342, л. 74).
Тарихдин чешмейрай ва архивдин материалрай аквазвайвал, урус пачагьди а вахтунда лезгияр муьтIуьгъариз кIанз гзаф четинвал чIугунай ва чахъ галаз дяве авун патал генерал Фезедин 10 агъзурдин, генерал Головинан 12 агъзурдин кьушунар, генарал Корганован 6 батальон, генерал Симбирскидин, генерал Севарселидзедин ва генерал Даниял бегдин кьушунар, маса кIеретIар, вири санлай 60 агъзурдав агакьна аскерар ва офицерар, 80-далай гзаф тупар кIватIнай.
Лезгийрин 1837-1839-йисарин Къубадин гъулгъуладикай тарихдин ктабра кхьизвачтIани, ада неинки лезги халкьдин, гьакIни вири Къафкъаздин халкьарин тарихда рикIелай тефир кьегьалвилин гел тунва.
