ЗАРБДИЗ ФИДА

   Китайди гзаф йигинз фидай поездар паталди цIийи ракьун рекьер тухун къарардиз къачунва. И рекьери поездриз сятда 1,5-2 агъзур километрдин рехъ атIудай мумкинвал гуда. Исятда ихьтин йигинз фидай поездар арадиз гъиз алахъзава. Эхиримжи гъилера Датунда тежриба тухванвай поездди сятда 622 километрдин рехъ атIузва. Им дуьньядин рекорд я. Конструкторри лугьузвайвал, тежрибайри идалай кьудра зарбдиз фидай поездар арадиз гъидай мумкинвал гуда.

   2026-йисуз Китайда Пекиндай Ухан шегьердиз фидай туннель эгъуьниз эгечIда. И кьве шегьердин ара 1100 километр я. Тунел 2030-йисалди эгъуьнна куьтягьда. Ам кардик кутурла Пекиндай Ухандиз 30 декьикьада физ жеда.

   Лап йигинз фидай рекьерал гьалтайла Китай дуьньядин кIвенкIвечийрикай сад я. Алай вахтунда и уьлкведа 42 агъзур километр кьван ихьтин рекьер ава. А рекьери Китайдин шегьеррин 90% галкIурзава.

ЦИКАЙ ВЕРЕВИРДЗАВА

   Алимри лугьузвайвал, чи планетада хъвадай яд лап тIимил ама. Са бязи уьлквейри къецепатай гъизвай целди кьил хуьзва. Исятда 250 миллион кьван инсанриз хъвадай яд агакьзавач. 2025-йисуз дуьньядин агьалийрин пудакай кьве пай хъвадай яд авачиз амукьун мумкин я.

   Икьван кар алай месэла гьикI гьялда? Шумуд йисар я алимри хъвадай цихъ авсиятда чпин фикирар ачухариз. 1998-йисуз Лондонда чап жезвай «Акво» журналдиз и месэладиз талукьарнавай макъала акъудай лезги алим Гьамид Халидова ихьтин теклиф ганай: «Агьалияр хъвадай целди таъминарун патал айсбергрикай менфят къачуна кIанзава».

   Алай вахтунда и теклифдикай гегьеншдиз веревирдер ийизва. Антарктидадай муркIар ялна уьлквеяр целди таъминарун са акьван регьят кар туш. ГьакI ятIани, маса рехъ авач. Бязи алимри и карди экологиядин чIурувилер арадал гъун мумкин я лугьузва. Ингье маса пешекарри Антарктидадин, Гренландиядин, Аляскадин муркIар гьикьван ялайтIани куьтягь жедайди туш лугьузва.

   Са инсандиз са юкъуз 2,5 литр хъвадай яд герек тирди фикирда кьуртIа, са йисуз дуьньядин агьалийриз са миллиард тонн мурк лазим къведа. Им Антарктидадин са кубкилометр мурк я. Абурун кьадар лагьайтIа, агъзур кубкилометрралди я, гьатта гьисабна куьтягьиз жедай кьван туш. Ина триллион тоннралди мурк ава. МуркIадин къатарин къалинвал 4 км, цин кIаник галай паюнин къалинвал 2 км я. Гьа са вахтунда цIийи къатарни арадиз къвезва.

   МуркIар ялна, гьар са уьлкведа кьилди абур цIурурдай чкаяр туькIуьрна кIанзава. Инай гунгаррив яд кIани патахъ тухуз жеда. Мураддив агакьун патал кьилди 40-50 тонн мурк ялдай гимияр расна кIанзава. Антарктидадай мурк йисан гьар са вахтунда ялиз жеда. МуркIадин яд гьам хийирлу я, гьамни ужуз арадиз къведа, лугьузва алимри.

МУЬТIУЬГЪ ЖЕЗВАЧ

   Кеферпатан Гьиндистандин къалин тамара, Нагаленд штатда чпин арада мукьвавал авай 20 тайифа яшамиш жезва. Абурун умуми тIвар нага я. Иниз фидай рехъ-руьшт авач. А чкайриз анжах Чиндуин вацIай тIуз физ жеда. Ина инсанрин кьилер атIана хуьн адет я. АтIанвай кьилери и халкьдиз къуват гузва кьван. Патакъерехра маса тайифаяр амачирвиляй гила нагайри вагьши гьайванрин кьилер атIуз хуьзва.

   И тайифайри чеб пеленгдин сихилдикай я лугьузва. Гьвиляй абур садазни табий жезвач. Гьиндистандин кьушунри са шумудра басрухар ганватIани, абур гьелени гьукуматдиз табий хьанвач