Лезги къелемэгьлийри ХVIII-ХIХ виш йисара араб чIалалди кхьенвай эсеррин кьилин кьетIенвал ам я хьи, арабдалди тесниф авуниз килиг тавуна, гзаф эсерра хайи халкьдин умудар, фикирар, хайи чIалан рангар ава. Бязи эсерар са куьнивни гекъигиз тежедай халисан инжияр я. Абур халкьдин гегьенш къатарив агакьарна кIанзава.
А.Н.Генкодин 1936-йисуз чапдай акъудай «Кьиблепатан Дагъустандин эдебиятдин чIалар» макъаладай. Жур. «Революция и писменность» N2, 1936.
1856-йисуз виликан Илису султанлухдин Сарубаш хуьре дидедиз хьайи, «Суьйгуьн» лакIаб алаз шиирар кхьей лезги Сулейман Гьуьсейнан хва неинки Къафкъаздиз, гьакIни Европадиз сейли хьанай. 1915-йисуз адан шиирар Берлинда Германиядин «Антропос» («Инсаният») журналдин 10 ва 11 лагьай нумрайриз акъатнай.
1978-йисуз Магьачкъалада «Дуствал» тIвар алаз чапдай акъуднавай лезгийрин поэзиядин антологиядай.ч.134.
Редакциядай: «Антропос» журналдиз шиирар акъатайдалай гуьгъуьниз академик А.М.Дирра кхьенай: «КIел-кхьин тийижир, амма дерин акьулдинни гегьенш дуьньякьатIунрин иеси, кесиб халкьдин векил тир лезги Суьйгуьн халкьдин вири къатариз хъсандиз чида. Адан гзаф шиирар сиверай сивериз физва ва инсанри хуралай чирзава…
Адан муьгьуьббатдиз талукьарнавай шиирар лирикадин къиметлу, халкьдиз эменни яз амукьдай халисан инжияр я.»
1869-йисуз П.К.Услара Тифлисда чапдай акъудай лезги манийриз урусрин зурба чIалан устад Лев Толстоя лайихлудаказ къимет ганай, «абур поэзиядин адетдинди тушир инжияр я» лагьанай.
Л.Толстой. Эсеррин кIватIал. ж.62. М. 1953, Ч.209.
ХIХ виш йисарин эвелра машгьур кьуьчхуьрви алим Магьарам эфендиди вичин лезги ва араб чIаларалди кхьенвай шииррин кIватIал туькIуьрна халкьдив агакьарнай. Адан «Къуръандиз баян гузвай гафарган» ктабни машгьур я.
А.Каяеван «Дагъустандин алимрин биография» тIвар ганвай
гъилин хатIарин ктабдай.
Дагъустандин ИИЯЛ-дин гъилин хатIарин фонд, д. 1678.
«Къафкъаздин тайифаяр ва чкаяр къалурзавай кIватIалди» (СМОМПК) 1892-йисуз А.Мамедова Кьасумхуьрел кхьенвай «Алпаб» мах чапнава. СМОМПК-дин гьа йисуз басма хьанвай 14 лагьай тилитда Куьредин мисаларни махар ганва. Ина Кьасумхуьрел Леонидзеди кхьена урус чIалаз элкъуьрнавай 22 мисални гьатнава. Ахпа «Чуьхвер пачагь», «Шейх огълы Шагь Абасан мах», «Жанавур, сикI ва гъвечIи гими», «Акьул авачир паб» махар, гуьгъуьнлай Башир Султанова кхьенвай «Меликмамед» ва «Малла Несреддин» махар ганва.
СМОМПК. Вып.ХIV,
Тифлис,1892.
