Лезгийрин сифтегьан юкьван виш йисарин (V – X асирар) тарихрикай чирвилер гузвай, X асирда кхьенвай «Ахтынаме», «Мацарин тарих», ХI виш йисарин эхирра къелемдиз къачунвай «Тарих ал-Баб» ктабар лугьуз тежедай кьван къиметлу чешмеяр я. И ктабрилай алатайла, гуьгъуьнин девирра кхьенвай «Абу Муслиман тарихди» юкьван виш йисара чи чилерал кьиле фенвай вакъиайрикай малумат гузва. Муькуь чешмейрилай тафаватлу яз и эсер къелемдиз къачунвай вахтунал гьалтайла са кьадар гьуьжет алайди яз гьисабзава. Бязи тарихчийри ам Х асирда, муькуьбуру генани геж кхьенвайди я лугьузва.
А.Е.Криштопади кхьизвайвал, «Абу Муслиман тарих» VIII асирдин ва гуьгъуьнин девиррин вакъияр геж къелемдиз къачунвай эсер я. Алим ктабда султан Ибрагьимакай ганвай малумат кIелайла ихьтин фикирдал атанва. Ада кхьизва: «…Ктабда «наиб», Ширвандин «вали» хьтин титулар авай, «бургьан ад-дин» лакIаб алай «султан Ибрагьим» Абу Муслиман хва я лугьузва. Гьакъикъатда ихьтин титулар авай сад лагьай ширваншагь I Ибрагьим Дербенди хьайиди я… «Абу Муслиман тарихда» авай «султан Ибрагьиман» прототип I Ибрагьим Дербенди (1382-1417) я. Гьавиляй ктаб адалай эвел кхьин мумкин туш. Идалайни гъейри эсерда Ибрагьим машгьур Абу Муслиман хва я лагьана адан образ туькIуьрнавай береда, Дербендийрин сихил терг хьайи (1538), Ширванди аслу туширвал квадарна адан чилерал датIана дявеяр кьиле фейи вахтунда арадиз атун мумкин я. Гьа ихьтин залан гьалара алатай девир гьакъикъатда авайдалай хъсандиз къалурун герекзавай. И делилри эсер ХVI асирдин кьвед лагьай паюнилай фад кхьенвач лагьай гимандал гъизва» (Криштопа А.Е. К вопросу о письменных источниках по периоду феодализма в Дагестане. – ВИЭД. 1976, вып.7, с. 150-151).
«Абу Муслиман тарихдикай» сифте яз малумат гайиди машгьур тарихчи Н.В. Ханыков я. Ада 1862-йисуз «Азиатский журналдиз» и эсердин араб чIалал кхьенвай текст ва адан француз чIалал таржума акъуднай. Оригиналда эсердал тIвар алачирвиляй адаз шартIуналди «Абу Муслиман тарих» тIвар ганва.
Эсер 8 сиягьда винел акъатнава. Н.В.Ханыкова ганвай текст А сиягьдиз талукьди я. Б сиягьда гьатнавай текст 1622-йисуз Кьурагь райондин Гелхен хуьре кучукнавай Шейх Агьмедан сурун винел кIвал хьиз эцигнавай гьумбетдай жагъанва. Им 1740-1741-йисара Ибрагьим ал-Фугъаниди чин куьчарнавай вариант я. И текст сифте яз 1957-йисуз чи тIвар-ван авай алим, тарихдин илимрин доктор, профессор Амри Шихсаидова винел акъудна (Килиг: РФ ИИЯЛ, ф. 14, №2504, л. 87б-88б). И архивда гьакIни Ж сиягьдин ва мад пуд сиягьдин текстер хуьзва (Килиг: Рукоп. фонд ИИЯЛ, ф. 1, №425).
В сиягьдиз талукь материал Дагъустандин Тарихдин, ЧIалан ва Эдебиятдин Институтдин гъилин хатIарин фондуна хуьзва (Килиг: ИИЯЛ, ф1. оп. 1, л. 378). Институтдин фондуна Ж сиягь (Ф. 14, №2504, л. 87б-88б) ва З сиягьни (Ф. 1. оп, №245) дуьшуьш жезва. Е сиягьдин ктаб РФ-дин Илимрин Академиядин Шаркь Институтда, амайбур чара-чара хуьрерин мискIинра ава.
Сифте яз профессор Амри Шихсаидова А сиягьдин текст урус чIалаз элкъуьрна кIелдайбурув агакьарна (Килиг: Шихсаидов А.Р. Очерки истории, источниковедения, археографии средневекового Дагестана. Махачкала, 2008, с. 270-275).
Вири текстер кIелнавай пешекарри лугьузвайвал, а текстера са акьван тафават авач. А сиягьда Абу Муслим Дагъустанда 728-729-йисарилай гуьгъуьниз, амай сиягьра 912-913- йисарилай гуьгъуьниз хьанвайди къалурнава. Самсаман кьушунар магълуб авунихъ галаз алакъалу текст авайвал «Ахтынамедай» къачуна ганва. «Абу Муслиман тарихда» къалурнавай гзаф вакъиаяр «Ахтынамеда» ганвай тарихдин вакъиайрилай геж кьиле фенвайбур я.
Гуьжет алай месэлайрикай сад ктабдин тIварцIихъ галаз алакъалу я. Садбуру Абу Муслим Лезгистанда ва Дагъустанда хьайиди я лугьузва, муькуьбуру хьайиди туш. Гьа инал лугьун хьи, 750-йисуз куьгьне халиф тахтунай вегьена Аббасийриз халифатдин кьиле акъвазиз мукьувай куьмек гайи Абу Муслим я Лезгистанда, яни Дагъустанда хьайиди туш. (Килиг: Journal Asiatique («Азиатский журнал»), 1862, ч. 82-86). Абу Муслим Иракьдин ва Хорасандин гьаким хьайи, 709-710 ва 731-732-йисара РагъэкъечIдай патан Къафкъаздиз (Лезгистандиз – ред.) гьужум авур Маслама ибн Абдалмалик я (Килиг: Абу Мухаммад Ахмад ибн А’сам ал-Куфи. Книга завоеваний: Извлечения по истории Азербайджана VII-IX вв. Пер. с араб. З.М.Буниятова. Баку, 1981, с. 38-48; История Дагестана. М., т.I, 1967, с. 152). Маслама лезгийриз ва дагъустанвийриз басрух гуз мажбур авурди Къафкъаздин сердер Мугьаммад ибн Марван тир. Вичин ими Мугьаммадаз ваъ лугьуз тахьай Масламади адавай чIехи кьушунни къачунай.
Бязи тарихчийри къуьрейшрин сихилдин векил хьиз къелемдиз ганвай Абу Муслим гьакъикъатда араб ваъ, фарс я лугьузва (Килиг: Бартольд В.В.Абу Муслим. – Бартольд В.В. Сочинения, т. 7, М., 1971, с. 479). Академик В.В.Бартольда вичин буба шигьи тир Абу Муслим фарсарин арада генани машгьур тир лагьана кхьенва (Килиг: Винидихъ къалурнавай чешме, ч. 480).
Маса тарихчиди, академик В.Ф.Минорскийди «Тарих Дагъустан» ктабдихъ галаз авай ухшарвилер фикирда кьуна «Абу Муслиман тарихдиз» «Тапан Дербенднаме» тIвар ганва ва Ханыкован «Тапан Дербенднамеди» бязи вакъиаяр «Ахтынамедай» къачунвай кIусар хьунухь мумкин я» лугьузва (Килиг: Минорский В.Ф. История Ширвана и Дербенда Х-ХI вв. М., 1963, с. 25). Ихьтин фикирриз килиг тавуна гзаф алимри «Абу Муслиман тарих» VIII асирда Къафкъазда кьиле фейи вакъиаяр чирун патал гзаф къиметлу чешме тирди кьилди къейд ийизва.
Ктабда агъадихъ галай темаяр къелемдиз къачунва: 1) Абу Муслиман сихилдин тарих. 2) Абу Муслим Марваназ акси экъечIун. 3) Абу Муслима Ширвандин ва Лезгистандин агьалийрихъ галаз тухвай дявеяр. Ам Шалбуз дагъдин ценерив гвай кьве вацIун арада амукьун. Абу Муслиман Ричадин ва Дербентдин агьалийрихъ галаз ягъунар. 4) Абу Муслима ислягьвилин рекьяй тухвай кIвалахар. Ада КIеле Куьреда, Ахцегьа, Рича ва Макьар хуьрера мискIинар эцигиз тун. 5) Дяведилай гуьгъуьниз Усугъдал амукьай мигьтар Санжабан сихилдикай малумат ва адан 7 хцин Миграгъин агьалийрихъ галаз акьунар. 6) Мигьтар Санджабан хва Сейфеддинан сихилар Миграгъа. 7) Абу Муслиман хва Ибрагьима Миграгъа мискIин эцигиз тун. 8) Къуруш, Хнов, Рутул, Шиназ, Къуба, Гелхен ва Кьурагь мигьтар Санжабан рухвайрин арада паюн. 9) Абу Муслиман хтул Йусуфан рухваяр Кефер Лезгистандин хуьрера яшамиш хьун. 10) Абу Муслиман сихилар Ширванда, Къубада, Табасаранда, гьакIни Къумух, Къайтагъ, Кубачи, Хучни, ЦIахур, Шиназ, Жар, Тала ва маса хуьрера яшамиш хьун патал амукьун. Ктабда Миграгъин гьаким хьайи Абу Муслиман хва Сейфеддина лезгийрин куьмекдалди Самсаман кьушун кукIваруникайни гегьеншдиз кхьенва. Эсердай малум жезвайвал, Абу Муслима Ричадал ва Дербентдал вегьедалди Ширвандин вири эмирар вичиз муьтIуьгъарнай. Идалай къулухъ ада Лезгистандин Кьурагь вилаятдиз гьужум авунай. Инин агьалийрив ислам дин кьабулиз тун патал Абу Муслима са шумуд йисуз женг чIугунай. ГьакI ятIани адавай лезгияр эхирдалди муьтIугъариз хьаначир. Гуьгъуьнлай Ахцегьал вегьей чапхунчияр инани магълуб хьанай. Гьеле 722-йисуз арабрин сердер Абу Убайд Жаррагьа лезгияр муьтIуьгъарун патал 60 агъзур мислимдин (аскердин) кьиле аваз Ахцегь кIеледиз вадра басрух ганай. Дяведа 7 агъзур аскерар квадарнатIани адавай Ахцегь кьаз хьаначир. «Абу Муслиман тарихдин» бязи сиягьра къалурнавайвал, араб сердерри и гъилера женг чIугун тавуна, ахцегьвийрин шартIар къабулна абурухъ галаз ислягьвилин икьрар кутIуннай.
Ктабда Абу Муслиман хва Санжабан рухваяр ислам теблигъ авун патал гьи хуьрериз фенатIа къалурнава. Ана малумат ганвайвал Йусуфа Къурушдал, Несреддина ва Рамадана Хнов ва Рутул хуьрера, Мегьамеда Шиназ хуьре, Жамала Къуба вилаятда, Абдуллагьа Кьурагьдал, Гьемзеди Рича, Али Бархута Макьа хуьрера чпиз кIвал-югъ авунай. Йусуфан 4 хцикай Агъажан Штулдал, амайбур Къурушдал яшамиш хьанай. Абурун сихилдай тир Сейфеддина Къубада, Рамадана Дигагьдал, Йусуфа Мучугъа, Жамала Муругъа, Умара ва Мегьамеда Ахцегьа, Рамалдана Уьнуьгъа бине кутунай.
