902-йисуз кхьенвай, лезгийрин тарихдиз талукьарнавай «Ахтынаме» ктабдин чин алимри са шумудра куьчарнай. Сифте яз ктабдин чин куьчарайди Ширвандин машгьур лезги алим Рафи Ширванви я. Ада «Ахтынамедин» чин 1296-йисуз куьчарнай.

                                                                                                                       ***

Арабрин топограф ибн ал-Факигьа малумат гайивал, Х эсирда лезги чилерал архитектурадинни скульптурадин лугьуз тежедай кьван зурба чешнеяр алай. Ина инсанрин, асланрин, балкIанрин чIехи гуьмбетарни авай.

                                                                                                                       ***

ХII виш йисарин тарихчи Насир Хосроуди вичин «Сефернаме» ктабда тIвар кьунвай машгьур лезги философ ва шаир Абу-у-Фадл Халиф ибн Али Лезгидихъ философиядиз талукь 6 ктаб ва са шумуд шииррин кIватIал авай. Ада вичин шиирар пуд чIалал – лезги, араб ва фарс чIаларал кхьенай.

                                                                                                                       ***

1040-1110-йисара яшамиш хьайи машгьур лезги тарихчи Маммус ибн ал-Гьасан ад-Дербенди ал-Лезгиди Халифатдин Багъдад, Семеркъенд ва Бухара шегьерра чирвилер къачунай. Багъдадда са шумуд жилдиникай ибарат «Багъдаддин тарих» ктаб кхьей машгьур алим ал-Хатиб ал-Багъдадидивай чирвилер къачур Маммуса «Тарих Баб ал-абваб ва Ширван» («Дербентдин ва Ширвандин тарих») ктаб кхьенай.

                                                                                                                       ***

Эхиримжи йисара жагъанвай, лезгийрин тарихдиз талукьарнавай, шартIуналди «Хуьрерин тарих» тIвар ганвай ктабди алимрив цIийикIа веревирдер ийиз тада. ХVI-XVII виш йисара чи хуьрера кьиле фейи вакъиайрикай ихтилатзавай ктабдин сад лагьай пай 1788-йисан октябрдин вацра къелемдиз къачунва. Кьвед лагьай пай XVIII асирдин эхирра Абд ал-Хайа кхьенва. Ктабда къалурнавай вакъиаяр Ахцегь шегьерда, Хуьруьг, Бутхуьр, Мискискар, Рутул ва маса хуьрера кьиле фенвайбур я. Араб чIалал кхьенвай гъилин хатIарин ктабда 947 ва 949-йисара Рутулдин, Къумухдин ва Къубадин гьакимри Ахцегь гьикI цIай яна канатIа гегьеншдиз кхьенва. И лезги шегьердин кьилел гьакIни XVII виш йисарин эхирра чIехи мусибат атанай. 1688-1689-йисара Дербентдин султан Бархудара чIехи кьушундив Ахцегьиз басрух ганай, къадим дараматар цIай яна канай. Гьа вахтунда ина залзалани хьанай, тIегъуьн гьатнай.

Ктабда 1729-1730-йисара Бутхуьре кьиле фейи вакъиайрикайни кхьенва. Бутхуьруьнвийри са йисуз урус кьушундихъ галаз женг чIугунай. Вишералди аскерар квадарай чапхунчияр эхирни и хуьрелай гъил къачуз мажбур хьанай.