Мукьвал девирар яз аквазватIани, алатай асирдин сад лагьай паюна кьиле фейи вакъиаяр чавай къедалди хъсандиз чириз хьанвач. 20-30-йисара халкьди Совет гьукуматдин акси яз тухвай женгериз талукь архивдин материалар, налугьуди, акъудиз тежер къуйдиз вегьенва. Са гафни авачиз, чи бязи къелемэгьлийри а девирдин са кьадар вакъиайрикай авайвал кхьенва. Ингье гьеле винел акъудиз тахьанвай делиларни гзаф ава. Са шумуд тарихчиди а йисара Совет гьукуматди 20 агъзур лезгияр репрессиядик кутуна лугьузва.За фагьумзавайвал, и рекъем генани чIехиди хьунухь мумкин я.Вучиз лагьайтIа гьелелиг вири вакъиаяр ачухариз хьанвач ва гьакъикъатда большевикри советрин акси я лагьана гьикьван лезгияр тергнаватIа авайвал тайинарнавач.
   Къуба уездда сифте яз са кьадар лезги хуьрерин агьалияр Советдиз акси яз экъечIнай. Им дуьшуьшдин кар тушир. Гьеле 1918-йисан гатфарин варцара большевикри эрмени дашнакрихъ галаз санал са шумудра Къубадал гьужумнай ва лезгияр абурухъ галаз женгерик экечIнай. Гьа йисан 18-майдиз лезгийри чкадин маса халкьарихъ галаз санал большевикринни эрменийрин кьушунар кукIварнай. А вакъиайрикай М.Меликмамедова вичин азербайжан чIалал чапдай акъуднавай «Къанлы дере» ктабда гегьеншдиз ва авайвал кхьенва. Ада кхьизвайвал, и вакъиайрилай гуьгъуьниз большевикри лезгийрикай кьисас къахчун кьетI авунай ва Шаумяна 1918-йисан 4-июлдиз Къубадиз 10 агъзур аскердикай ибарат кьушун ракъурнай. Кьадардиз пара ятIани большевикривай лезгияр муьтIуьгъариз хьаначир ва кьве гьафтеда кьиле фейи дяведа абуру кьве агъзур кьван аскерар квадарнай. Гьавиляй кьушун дяведлай гъил къачуна кьулухъ элкъвенай. Са гафни авачиз, большевикрин вагьшивилер акур лезгийриз Совет гьукумат кIан хьунухь мумкин тушир. Гьа и кар себеб яз абуру Гьатем агъа  ЧIакIарви ва Муьгьуьбали эфенди Кузунви кьиле аваз са шумуд йисуз Совет гьукуматдиз акси женгер давамарнай.
   Гьайиф хьи, Советрин тарихчийри адалат паталди женг чIугур кьегьал ксар бандитар хьиз къелемдиз ганай ва абурун гьерекатдиз «бандитизм» лагьанай. Заз а женгера иштирак авур, амма икьван гагьди чпин тIварар винел акъуднавачир бязи кьегьал лезгийрикай лугьуз кIанзава. А йисара Советдин аксина гъулгъуладик экечIай ксарин арада чпин хуьрерин кIеретIриз регьбервал гайи вурвуви Мегьди Айдаев, гадацIийихуьруьнви Гуьлмегьамед Нуралидин хва, тIигьирви Идрис Чубанан, Шагьбала Муругъви ва масабурни авай. Санлай большевикрихъ галаз КцIарин Четкуьн, Кичан, ЧIакIар, ТIигьир, Муругъ, Вини Калунхуьр, ЦIуру Худат, Ясаб, Гьил, Яргун, Уьнуьгъ, Лечет ва Къубадин Дигагь, Хъимил, Куьснет, Зизик хуьрерин агьалийри генани гужлуз женг чIугунай.
   Женгчи лезгияр муьтIуьгъарун патал 1920-1928-йисара а хуьрерал Моравскийдин 4 лагьай Къафкъаздин полкуни, Рогалеван 246 лагьай полкуни, комиссар Лордкипанидзедин ва Смирнован военный частари, 10 атлуйрин кIеретIди, 32 лагьай дивизиядин 245 лагьай полкуни, 82 ва 28 лагьай бригадайри, Мейеран кIеретIри, КцIарин гарнизонди, са гафуналди, Советрин 15 агъзурдалай гзаф военныйри гьужумнай. ГьакI ятIани, тупарни пулеметар гвай Советдин кьушунар лезгияр муьтIуьгъарун патал 8 йисуз абурухъ галаз дяве тухуз мажбур хьанай. Дяведа большевикри агъзурралди аскерар квадарнай ва чпи душманар (лезгияр) муьтIуьгъарна лагьана тапан малуматар ганай. Месела, Шаумяна 1918-йисан 9-июлдиз В.И.Ленинал ихьтин тапан телеграмма ракъурнай: «6-июлдиз лезгийри Къуба элкъуьрна гьалкъада туна. Дяве 8 сят кьван кьиле фена. Эхирни душман кьулухъ чIугваз мажбур хьана ва чи кьушунри лезгийривай Къубадин патарив кьунвай чкаярни къахчуна.» Гьакъикъатда лагьайтIа, лезгийрихъ галаз ягъунар эхирдалди кьиле тухуз тахьай, гзафни-гзаф аскерар квадарай большевикрин кьушун Бакудиз хъфиз мажбур хьанай.
   Бязи документра женгчийрикай тапан малуматар ганва. Са малуматда къалурнавайвал, гуя «1922-йисан мартдин эвелра чкадин агьалийрин куьмекдалди тIигьирви Идрис Чубанан хва ва адан бандадик квай лезгийрин са паяр кьунай». Эгер а кас кьунвайтIа, ада гьа йисан 20-мартдиз большевикри хуьре тунвай са кIеретI гьикI кукIварнай? И гьакъиндай вучиз са малуматни авач? Гьа инал лугьун хьи, Идрис Чубанан хци 1918-йисан майдиз эрменийрихъни большевикрихъ галаз Дигагьдал кьиле фейи дяведа вичин 100 касдикай ибарат кIеретIдиз регьбервал ганай. Хуьруьнбуру ам большевикриз маса гун мумкин тушир.
   Мад са делил. Гуя 1920-йисан 8-сентябрдиз КцIарин Инкъилабдин Комитетдин кьил Шарашанидзе Яргундал фенай ва ада чкадин агьалийрин куьмекдалди Кичандал кьван чIехи чилер бандитрикай азад авунай. Им лап чIехи таб я. Сад лагьайди, а чилер са кьве юкъуз ваъ, са кьве вацран къене Советдин акси тир лезгийривай къахчун патал са шумуд агъзур аскерар герек тир. Кьвед лагьайди, Шарашанидзе гьихьтин къуватар гваз Яргундал фенатIа, ада асантвилелди лезгияр гьикI «муьтIуьгъарнатIа» вучиз кхьенвач?
   Пуд лагьай делил. ГадацIийихуьруьнви Гуьлмегамед Нуралидин хва гзаф алакьунар авай итим тир. Ада вичин хуьруьнбурукай 100 кас кIватIна кIеретI туькIуьрнай ва Дигагьдал кьиле фейи дяведа иштиракнай. Ам вири уезддиз сейли тир. «Къизил гвардия»  газетдин 1935-йисан 7-ноябрдин нумрада кхьенвайвал, «Али бег Зизикскиди Гьамдуллагь эфенди, Муьгьуьбали эфенди, Майыл Загьиров, Шихлар хуьруьн беглер, вурвуви Мегьди Шайдабеган хва ва гадацIийихуьруьнви Гуьлмегьамед Нуралидин хва санал кIватIна Къубада ижлас тухванай ва абуру Советдин кьушундихъ галаз женг чIугун паталди чкадин агьалийрикай кьушун туькIуьрун къарардиз къачунай». Гуьлмегьамед кьуна, адан кIеретI дарбадагъ авуна лагьай гафар таб я.
   Ихьтин мисалар мадни гъиз жеда. Ингье зи ният ам туш. Заз лугьуз кIанзава хьи, чна ХХ асирдин сад лагьай паюна, иллаки 20-30-йисара кьиле фейи вакъиаяр хъсандиз, авайвал чирна кIанзава.