Чи чкайрин тIварар икьван гагьди хъсандиз чириз хьанвач. И карни себеб авачиз туш. Сад лагьайди, чкайрин тIварарикай рахазвай чи топонимика илим вич цIийи я. Гьавиляй чи бязи алимри топонимика тарих илимдин са хел, муькуьбуру географиядин хел, чIалан алимри лагьайтIа, ономастикадин хел яз гьисабзава. Гьакъикъатда топонимика пуд илимдин – тарихдин, географиядин ва чIалан илимдин бинедаллаз арадал атанвай цIийи илим я. Абурукай сад квачиз топонимар бегьемдиз чириз жедач. Ингье им акI лагьай чIал туш хьи, топонимар чирун патал и пуд илим бес я. Топонимика маса илимрихъ галазни алакъада авайди рикIелай ракъурна кIанзавач ва чкайрин тIварар чирдайла гьа илимрикайни менфят къачуна кIанзава.
Кьвед лагьайди, чкайрин тIварар этиологиядиз килигна чирна кIанзава. Иллаки чеб этнонимрикай (тайифайрин ва халкьарин тIварарикай), патронимрикай (бубайрин тIварарикай), антропонимрикай(инсанрин хусуси тIварарикай), фитонимрикай (инсанрин кIватIалрин, къебилейрин тIварарикай) арадал атанвай ойконимар. Гьа инал лугьун хьи, инсанрин хусуси тIварарикай хьанвай чкайрин тIварар генани пис чирнава. Заз и месэладикай лугьуз кIанзава.
Къуба райондин Дигагь хуьре «Мегьамедан пел», КцIар райондин Манкъулидхуьруьн патав «Гавдишан пел», Дагъустандин Кьурагь районда «Ибрагьиман пIир», СтIал Сулейманан районда «Къазихадхуьр» хьтин чкаяр ава. И чкайрин тIварара тарихда къагьриманвилер къалурай чи кьегьалрин гелер ава. Месела, Дигагь хуьруьн гила сурар алай, «Мегьамедан пел» лугьудай чкадин тIвар 1837-йисан Къубадин гъулгъуладин регьберринни Имам Шамилан арада алакъаяр арадал гъайи Мегьамедахъ галаз алакъалу я. Ада вичин кьушун галаз Агъбил хуьре акъвазнавай хуьлуьхъви Гьажимегьамедав Имам Шамилан чар агакьарнай. Гьажимегьамедан жаваб Шамилав агакьарун патал Дагъустандиз хъфидайла и кьегьал кас Дигагьдал, гила «Мегьамедан пел» лугьузвай чкада урус чапхунчийри кьунай ва яна кьенай. И вакъиадилай гуьгъуьниз хуьруьн жемятди аниз «Мегьамедан пел» лагьанай. Мегьамедан хтул тир къачагъ Мегьамеда 1918-йисуз Дигагьдал эрмени дашнакрихъни большевикрихъ галаз женг чIугунай.
«Гавдишан пел» лугьудай чкадин тIварни антропонимдикай арадал атанвайди я. Гьайиф хьи, садбуру ягъалмиш яз и тIвар фарс чIалан гафуникай туькIуьр хьанвайди я лугьузва. Ингье тарихдин чешмейрай малум жезвайвал, Гавдиш Алупандал гьужум авур чапхунчийрихъ галаз женг чIугур лезги къагьримандин тIвар я. И пелел кьиле фейи дяведа ам гьелек хьанай ва гьавиляй халкьди и чкадиз «Гавдишан пел» хьтин тIвар ганай.
Кьурагь районда «Ибрагьиман пIир» лугьудай чка ава. Сурун кьилел гуьмбетни эцигнава. Вичин сур инсанри пIир хьиз кьабулзавай и кьурагьвиди чIехи кIеретI туькIуьрна Надир шагьдин кьушундихъ галаз женг чIугунай. Адан гьакъиндай халкьди риваятни туькIуьрнава. Ибрагьиман кIеретIдик квайбуру йифиз чIулав пекер алукIна чIулав балкIанрал алаз душмандал гьужумдай ва Надир шагьдин аскерар ксанвай пунайриз цIай ядай кьван. Гьар йифиз кIеретIда авай виш лезгиди агъзур кьван душманар тергдай. Садра шагьдин сердер и кардин гъавурда акьунай ва адан эмирдалди агъзурралди аскерар чинеба рехъ атIана акъвазнай. Мад гъилера Ибрагьиман кIеретIди басрух гайила аскерар ягъунрик экечIнай.Месэладин гъавурда акьур лезгийри эхирдалди женг чIугунай ва Ибрагьим кьиле аваз кьегьалвилелди вири гьелек хьанай.
Бязи тарихдин чешмейра къалурнавайвал, гилан Мехкергъ хуьруьн (СтIал Сулейманан район) къадим тIвар Къазихадхуьр тир. Къазих арабрихъ галаз женг чIугур лезги кьегьал я. Чапхунчийри абурун хуьр цIай яна кайидалай кьулухъ Къазиха ва сагъ амукьай маса ксари вацIун муькуь пата цIийи хуьр кутунай. Жемятди а хуьруьз кьегьал Къазихан тIвар ганай. Аквазвайвал, чи са кьадар чкайрин тIварар халкьдин кьегьал рухвайрин тIварарихъ галаз алакъалу я. Гьавиляй чна антропонимрикай, патронимрикай ва фитопонимрикай арадал атанвай чкайрин тIварар генани хъсандиз чирна кIанзава. Вучиз лагьайтIа а тIварара чи кьегьал рухвайрин гелер, чи тарихар ава.
